Национал музейде чаа делгелге залы

Тываның Национал музейиниң бойдус килдизи бир чаа улуг делгелге залын ажыткан.
    Музей чаа, чараш оран-савазынче көшкен соонда, килдистиң ажылдакчылары бойдустуң амыдыралын көргүскен делгелгени өөреникчилерге, студентилерге база аалчыларга бараалгадырын күзеп турган. Немелде чаартылганың дугайында бойдус килдизиниң улуг эртем ажылдакчызы, музей ажылының хоочуну, ТР-ниң культуразының алдарлыг ажылдакчызы Кара-кыс Шугдур-ооловна Монгуш-биле ужуражып, тодаргай тайылбырны алдым.
     Музейниң бойдус килдизиниң ажылдакчылары салдынган сорулгазын күүседири-биле Тываның бойдус байлаан өөренип, чыгдынган материалдарны ылавылап, шиңгээдип ап турган. Килдисте биолог-географ специалистер ажылдап турар. Ынчангаш килдистиң тургустунганындан (1929 чылдың май айдан) бээр музейниң баштайгы директору Владимир Петрович Ермолаев, Иван Матвеевич Путинцев, Долума Дмитриевна Сарбаа оларның киирген үлүг-хуузу улуг. Амгы үеде килдисте эртем ажылдакчылары, биология эртеминиң кандидады Лаида Кара-ооловна Монгуш болгаш Кара-кыс Шугдур-ооловна Монгуш олар делгелгени белеткеп кылган. 
   Чаа залдың бир онзагайы – тайга-таңдының байлаан көргүскени. Республиканың кайгамчык чараш булуңнарының бирээзинде чурттап чоруур чон – Тожу кожууннуң чурттакчылары. Музейниң демдеглел дептерин көөр болза, эрги музейге турган солун чүүл – «Чадырда олурар кырган-авай кайыл?» деп каш-даа кижи айтырып бижээн. Көрүкчүлерниң күзелин хандырган. Ол ажылды эртемден Л.К. Монгуш биле А.Монгуш катап чаартып дерээн. 
    Тайга – бистиң чемгерикчивис, байлаавыс, чоргааралывыс. Тыва чон ук дөзүнден аңнаарынга ынак. Делгелгениң бир онза, каас, үнелиг экспонаттары – «Аңчының тывыштары» деп тыва аңчыларның Москва хоорайга делегей чергелиг маргылдааларга киржип тургаш алган шаңналдарын аңныыр ажыл-агыйының даргазы Белек-оол Чоодуевич Баткар музей фондузунче дамчыткан.
   Бойдус килдизи чыгдынган материалдар-биле байлак: тулуптаан дүрзүлер, Тываның янзы-бүрү булуңнарының черлеринден эккелген болгаш геологтарның шинчилеп тыпканы чер иштинге чыткан ажыктыг казымалдары. Ол бүгү байлакты Национал музейге геология музейиниң ажылдакчылары дамчыдып берген.
     Тыва тускайлаң байлак оран боорга шагдан тура, биолог эртемденнер сонуургаар турган. Путинцевтер 50 чылдар үезинде онза, чараш Тываны сонуургааш, Григорьевка деп черге амыдырап-чурттай бергеннер. Иван Матвеевич Путинцев биолог эртеми чок-даа болза, чажындан тура, тайгага чурттап чораан болгаш, аң-меңни кончуг эки билир. Ол Тывага кээп турган биолог эртемденнер экспедициязын эдертип, Тываның янзы-бүрү булуңнарынга чедирип таныштырган. Ол дугайында эртемденнер тускай номнарга бижип, эртем аттарын камгалаан.
    Музейниң шыгжамыр фондузу база байлак. Ында Тыва Республиканың дуюглуг болгаш араатан амытаннарның шупту хевирлери бар. Улуг аңнар – буур-булан, сыын-мыйгак, элик-хүлбүс, тооргу дээш, кандыг амытанны ында чок дээр. Араатан аңнардан бөрү, дырбактыг, киш, күзен, ас, норка, киш хайнаа. Аң бүрүзү тускай чурттаар, таарышкан черлиг дээрзи билдингир. База ол ышкаш ында ховар дээн, чидип турар деп санаттынган дириг амытаннарның тулуптаан дүрзүлери безин бар. Оларга архар-кошкар, ирбиш, шокар кырза, дылбый-ээргииш, бургураа, шопулак-хаай дээш, оон-даа өске амытаннар хамааржыр.
      Ынчангаш музейниң арга-дуржулгалыг ажылдакчылары Л.К. Монгуш, О.В. Саая, чурукчу К.А. Донгак, чазаныкчы мастер С.С. Ооржак солун болгаш кайгамчык чараш делгелгени доозуп кылган. Музейниң директору В.С. Чигжиттиң деткимчезин демдеглевес аргажок. Ажылчын бөлүктүң чогаадыкчы болгаш эртем талазы-биле кончуг билдилиг болганы-биле тайга-таңдының бир кезээн көргүскен залдың кайгамчык чараш болганын Кара-кыс Шугдур-ооловна демдегледи. 
     Музей дээрге бир тускай өөредилге чери. Аңаа келген кижи бүрүзү хөйнү билип ап, караа-биле көрүп алыр аргалыг. Кижи бүрүзү бодунуң төрээн чуртунуң бойдус-байлаан, дириг амытаннарның болгаш үнүш-чимистериниң «делегейин» кончуг эки билири чугула. Чүге дизе бойдус – бистиң байлаавыс. Музей – эрткен үе биле амгы үени тудуштуруп турар онза чер болганда, ол амгы үениң школачыларынга методиктиг көргүзүг материалы болур ужурлуг. Улуг-даа, бичии-даа кижиниң сонуургалын болгаш кичээнгейин сорунза дег хаара тудуптар күштүг. Ол чүгле онза делгелге-биле келген аалчыларын сонуургадыр эвес, харын-даа төрээн черинге ынак болуп, бойдузунга хумагалыг болурун кижизидер сорулгалыг. 

Валерия КОНГАР.
Чуруктарны музейниң архивинден алган.
"Шын" солун № 31 2013 чылдың март 16, суббота.