Мира Баву-Сюрюн: Тываның Баштыңының Тыва дыл хүнүн тургусканы – келир үеже көрүш-түр

 Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол 2016 чылдың январь 18-те Тыва дыл хүнүн тургузар дугайында чарлыкка атты салган. Эртемденнер ол болуушкунга хамаарыштыр бодалын илереткен. 

 Мира Викторовна Бавуу-Сюрюн, Тываның күрүне университединиң тыва филология болгаш ниити дыл билииниң кафедразының профессору, филология эртемнериниң кандидады, тыва дыл талазы-биле школаларга болгаш дээди өөредилге черлеринге программаларның, өөредилге номнарының болгаш өөредилге пособиелериниң автору, кады ажылдакчызы, редактору: 

 «Ноябрь 1-ни Тыва дылдың хүнү кылдыр тургузар дугайында Тываның Баштыңының чарлыы – бистиң төрээн дылывыстың күрүне эрге-байдалынга бадыткалы-дыр. Кандыг-даа дыл, тыва дыл база, чоннуң сагыш-сеткил өнчүзү-дүр. Чоннуң эң-не ханы илередии, иштики хөөнү дыл таварыштыр езу-ужурларда, чаңчылдарда, улустуң аас чогаалында илереттинер. 

  Кижи төрелгетенниң хөгжүлдези, амгы үениң информастыг технологиялар делегейи багай тенденцияларны база эккеп турар – бөгүнде дыка хөй дылдар шуут читкен, а чамдыктары чидериниң кырында келген. Кажан дыл чиде бээр болза, ооң эдилекчизи – чон база чиде бээр. 

  Ынчангаш дылды эң-не мурнады көөр национал политиканың кол кезээ кылдыр күрүнениң көөрү ында. Националдар аразының хамаарылгазын таарыштырарынга, хамааты бир демни хандырарынга, Россияның күрүне бот-тускайлаңын болгаш бүдүн-бүрүн чоруун быжыглаарынга орус дылды болгаш бистиң чурттуң чоннарының шупту дылдарын камгалаар база хөгжүдер деп, Россияның Президентизи Владимир Путин дорт чугаалап турар. 

  Бистиң республикага чылдың-на Тыва дылдың хүнүн эрттирер кылдыр Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оолдуң доктаатканы - тыва чоннуң келир үези дээш кижи бүрүзүнүң харыысалгазын бедидип, келир үеже көрүштүң тускайлаң базымын бергени-дир. 

 Тываның Баштыңының чарлыы, Орус дыл программазы ышкаш, тыва дылды камгалап база хөгжүдер республиканың күрүнениң тускай сорулгалыг программазын хүлээп алыр боор деп идегелди берип турар. Бир эвес ындыг программаны хүлээп ап, долу хемчээлге акшаландырыптар болза, бистиң уругларывыска өңгүр чараш кылдыр каастаан уран чогаал номнары көстүп кээп, республиканың школалары, ылаңгыя эге класстар өөреникчилери төрээн дыл болгаш литература номнары-биле четчелеттинир. Федералдыг күрүнениң өөредилге стандартының негеп турары дег, ол номнар чүгле саазын эвес, а электроннуг хевирге база. Чүгле төрээн дыл биле чогаалда эвес, Тываның төөгүзү биле географиязынга база тыва дылда өөредилге контентизин тургузар. Радиога база телеканалдарга тыва дылда уруглар программалары көстүп кээринге дыка идегелдиг мен. 

 Бисти долгандыр хүрээлеливис доктаамал шимчээшкинде болганда, уругнуң салым-чаяанын болгаш талантызын боттандырарынга чүге орус биле тыва дылдарны тергиин билири эвес, эвээш дизе-ле беш дылды билири чугула. Ынчан бистиң Тывавыс улам сайзыраар болгаш чечектелиишкинни алыр». 

  Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол ийи дылдың таарымчалыг сайзыралы дээш ажылдап турар. 

 Республикада орус дылды хөгжүдер талазы-биле күрүне программазы ажылдап турар, орус дыл талазы-биле күрүне инспектору албан-дужаалды тургускан. «Орус хүрээлел» төлевилел боттанып, чурттуң күрүне дылынга чугаалажыры-биле тодаргай хүннү кожууннар тургузуп алган. Өөредилге хемчеглери эртип, көдээ черлерге ажылдаар орус дылдыг башкыларны грант-биле деткип турар. Бир талазында, регионда чаңгыс националдыг кожууннарда орус дылды багай билирниң айтырыы база бар, а өскезинде – ылаңгыя социал четкилерде, элээдилер богаш аныяктарның чугаазында, төрээн дылын чегей билири көстүп турар. 

 Тыва дылдың хүнүн Тыва Республиканың күрүне дылы база тыва чоннуң культура болгаш сагыш-сеткил салгалының чарылбас кезээ кылдыр камгалаар, деткиир болгаш сайзырадыр сорулга-биле доктаадып тургускан.