Шылгалдалар,шылгалдалар…

2015 чылдан эгелеп чаңгыс аай күрүне шылгал­даларынга (моон ыңай – ЧКШ) чаартыл­галар,өскерилгелер дугайында айты­рыгларга хамаарыштыр та­йыл­­быр алыры-биле бистиң корреспондентивис ТР-ниң өөре­­дилге болгаш эртем са­йыды Каадыр-оол Алексеевич Бичелдей-биле ужурашкан.

— Чаңгыс аай шылгалдаларга хамаарыштыр 4 өскерилге бар. Оларның аразында солун, улуг өскерлиишкин – декабрь 5-те чогаадыг бижиири. Ол чогаал дээш ажы-төлдү кергедип, улуг негелделер кылган херээ чок. Чогаалды колдуунда эге чаданың шыл­галда хевирлиг көрүп турар. Ооң түң­­нели-биле өөреникчи дараазында шылгалдаларже кирериниң эргезин алыр ужурлуг. Ынчангаш тер­гиин демдектер сүрген ажыы чок. Кол-ла чүүл бо шылгалдага шупту өөреникчилеривис киришкеш, чедиишкинниг кылдыр бижип эртери болур. Бо шылгалда 2 угланыыш­кынныг: М.Ю. Лермонтовтуң уран чогаалы болгаш Тиилелгениң 70 чылы. Ынчангаш негелделер бөдүүн болгаш билдингир. Кандыг-бир чылдагаан-биле чедимче чок бижип каар болза, чогаа­дыгны катап бижиир арганы бээр.

Ийи дугаар өскерлиишкин база чиигелдеже угланган. Школаны дооскаш, улаштыр ортумак өөредилге черлеринче кирер азы амыдырал-чуртталгазының аайы-биле өөредилге черлеринче кирери болдунмас болза, эге чаданың (бөдүүнчүткен) математиказын дужаар. Эге чаданың хевирин дужааган уруглар ол демдээ-биле дээди өөредилге чери кирип шыдавас болур. Дээди өөредилге черинче кирер деп турар уруглар кайнаар кирерин баш бурунгаар шилип алган турар. Ынчангаш олар кол, өзек кезээн дужаар. Дужаап алган ЧКШ демдээ дээди өөредилге черлеринче кирер барымдаа болур.

Бир немежип кээр онзагай чүүл – даштыкы дылдар дужаар өөреникчилерге аас-биле харыылаар кезээ. Мооң мурнунда чүгле бижимел болгаш тест езугаар харыылаар турган болза, ам аас-биле харыылааш, немей балл­дар алыр эргелиг. Демдээн кө­­дүрүп алырының арга­зын берип турары-дыр. Бир өөреникчи — бижимел кезээнге, а өскези аас-биле харыылаарынга чедиишкинниг бооп болур.

Нарыыдаан бир кезээ — немелде чадазы турбас. Ол дээрге ЧКШ дужааттынмайн барган кезээн катап дужаары болдунмас болур. Ынчалза-даа ол үзе шиитпирлеттин­мээн, ынчангаш ону чоокку үе­­де дыңнадыптар бис.

Мооң мурнунда чылдарда ЧКШ түңнели кудуку деңнелде болганы-биле школа директорлары, ону харыылаар башкыларга хамаарыштыр янзы-бүрү хемчеглерни негеп турган болза, ам ол негелделер чок. Ону эки дужаап алыры уругларывыстың, директорларывыс­тың, башкыларывыстың арын-нүүрүнде. Ынчалза-даа сула салдынып болбас, чү­ге дизе ЧКШ түңнели-биле ажы-төл улаштыр өөренир, ынчангаш ажы-төлүвүстүң, башкы­ла­рывыс­тың, ада-иевистиң иштики негелделери күштелир ужурлуг. Бир класска 2-3 өөреникчиниң түңнелдери чегей болза, кичээл­ди эрттирип турар башкыларга боттарының билиин бедидери-биле дузаны көргү­­зер ужурлуг бис.

2015 чылда  9, 11 класс­тың өөреникчилериниң эртер ЧКШ элээн чиигелделерлиг болур. Ындыг-даа болза улаш­тыр өөренир дээн уруг­лар болгаш оларның ада-иелери шыңгыы белеткенир, эки түңнелдиг болур дээш кызар ужурлуг. Ынчангаш өөреникчилерге ЧКШ эки белеткенип, чаа өскерлиишкиннерни өөренип көрүп, ооң аайы-биле чедимчелиг дужаап алырын кү­­рээр кижи-дир мен.