Кол чүүл – оруктуң шынары

Бистиң республикада сөөлгү чылдарда орук ажыл-агыйының чаарттынып, хөгжүп турары каракка илдең, көскү. Автоорук ажылының талазы-биле солун-сеткүүлдерде хөйү-биле чырыттынып турары демдеглексенчиг. Бо удаада Кызыл – Эрзин аразында оруктуң кылдынып турарын номчукчуларга таныштырдывыс.

Кызыл – Эрзин аразының автоорук аргыжылгазы

Моол чурту-биле кызыгаарлажып чыдар кожууннарның бирээзи – Эрзин. Кызыл хоорайдан Эрзинге чедир аргыжылга оруу 217 километр, а Эрзинден Цагаан-Тологой кызыгаар аразында оруктуң узуну 51 километр. Тываның мурнуу чүгүнде, Моол чурту-биле кызыгаарлажып чыдар кожууннарның бирээзи – Эрзин. Бо кожууннуң төвүнге чедир кадыг шывыглыг орукту (асфальтылыг) эки кылдынган деп санаар мен. Чүге дээрге, орукчуларның дүн-хүн дивейн, оюлган оңгар черлер чок, шыптынганы дески кылдыр кызып ажылдап турарын эрткен-дүшкен санында кижи бо-ла эскерип болур. Кожуун төвүнден Цагаан-Тологой кызыгаар аразының аргыжылга оруун кылыры-биле Тываның автоорук эргелели «Енисей» М-54» (Магистраль) күрүне албан чери биле «Восток» КХН (кызыгаарлаттынган харыысалгалыг ниитилел) аразында кады ажылдажылганың керээзин езугаар дугуржулганы кылгаш, ажылды уламчылап, кылып турарлар. Бо кылдынып турар орук ажыл-агыйының чымыштыг ижи-биле сургакчылап чорааш, таныштывыс. Тываның автоорук эргелели «Енисей» М-54» күрүне албан чериниң кол инженери Сергей Иванович Квашин, орук тудуунуң талазы-биле специалист Артыш Каң-оолович Янзоо, чолаачызы Орлан Тюлюш болгаш «Тувинская правда» солуннуң корреспондентизи Антон Посохин база «Шын» солундан мен, чедер черивис — Эрзинниң кызыгаар чоогунче углаптывыс.

Тываавтоорук эргелели «Енисей» М-54» күрүне албан чери республикада федералдыг оруктарны харыылап турар. Оларның ажылдакчылары-биле кады оруктарны септеп, чамап турарын орук дургаар көрүп чордувус. Кур-Чер суурнуң дужунда орукчулар чай чок ажылдаан, аай-дедир аргыжып турар машиналар ол орукту оюп чоруп турар. Оларның чанынга үр-даа болбайн, оруувус уламчылап чоруптувус. Шуурмактың «Шураштыг» хемниң көвүрүг чоогунга чедип кээп, чаңгыс аай ажылчын хептиг оолдарга ужуражып чугаалажыры-биле доктааптывыс. Оларның мастери Карим Григорьевич Боожай кылып турар ажылын кысказы-биле таныштырды. «Хуу сайгарлыкчы Мерген Байырович Чадамбаның удуртулгазы-биле көвүрүглер септээр ажылдарда 8 кижи ажылдап турар бис. «Шураштыгдан» Эрзинге чедир 6 көвүрүгнү септээр. Херек материалды Кызылдан дажып, сөөртүп турар. Бо чылда ажылды кылып доозарын база хаттыг, чаъстыг үеде көвүрүглер үрелип болур, ынчангаш ажылывысты кызып чорудуп турар бис». «Шураштыг» хемниң көвүрүүн септеп турар орукчуларны чурукка тырттырып алгаш, улаштыр-ла чоруптувус. Тываның бедик арт-сыннарының бирээзи Калдак-Хамарны дургаар кожууннуң орукчулары ажылдап турлар. А Самагалдай чоокшулаарга, орук дургаар кижи-ле хөй, суур девискээриниң богун аштап-арыглаан чай чок-ла ажылдаан турлар. Ол хүннү кожуун төвүнге «арыглаашкын хүнү» кылдыр чарлаанын сөс чокка-ла орук дургаар ажылдап турар самагалдайжылар бадыткадылар. Оларның аразында школачылар барын база эскердивис. Самагалдай, Чодураа суурларны эрткеш, улаштыр-ла Эрзинче чоруптувус. Орук тудуунуң талазы-биле Артыш Каң-оолович биске таныштырып, чугаалап чорду.

«Восток» КХН-ниң орукчулары, оларның ажыл-ижи

Эрзин суурдан 20 хире километрни эртип кээривиске шывыглыг орук (асфальтылыг) доозулган, оон ыңай элээн чоруп ора, довурак-доозуну бурулаар ажылдап турар орукчуларга доктааптывыс. «Эрзин» орук участогунуң даргазы Вячеслав Николаевич Анфалов Эрзинден кызыгаар чедир орукту кадыг шывыг-биле кылып турарын таныштырды:«Восток» КХН керээ езугаар, Эрзин – Цагаан-Тологой аразында эрги чазаглыг оруктуң 20 километрин апрель 2-ден эгелеп, кадыг шывыг-биле шып эгелээн бис. Эрткен чылын бо оруктарның чартыын чаартып кылгаш, дужааган. Тываавтоорук эргелели «Енисей» М-54» күрүне албан чериниң хүлээп алыр комиссиязы ажылдарны хүлээп алган. Бо орукту кылырынга белеткел ажылдарын чоруткан, оруктуң кырында каътташкызын ап каапкаш, өрүмнээш, чазылдырар ажылдар кылдынган. Оруктуң суглар бадып болгу дег черлеринде демир хоорзаларны белеткеп турар. Бо участок мурнуку ажылдап турган черивис дег эвес, тус черниң тургузуу болгаш хөрзүнү нарын-дыр. Кадыр дөштер-даа бар, ынчангаш чоогалар болгаш чавыс черлерни таарыштыр кылыры көрдүнген. Чавызааш, оңгар черлерге хоорзаларны эптей салыр, ынчан эрип баткан хар суу оруктарны үревес болур. Довуракты каътташтыр салыр, кырын дескилээр, таптаар ажылдар кылдынып турар. Оруктарның чоогунда 4 карьерни ажыткан.

Бо орук участогун харыылаар даргазы-биле чугаавысты дооскаш, кызыгаар заставазының чоогунда орукчулар суурунче углаптывыс. Оларның чурттап турары вагоннарын чурум-чыскаалдыг тургусканы кайы ырактан көөрге бичии, чаа сууржугаш дег болду.

«Восток» КХН-ниң чиңгине директору Сергей Васильевич Уюсов удуртуп турары автоорук тудуунуң дугайында таныштырды: «Бистиң чагыкчыларывыс Тываавтоорук эргелели «Енисей» М-54» күрүне албан чери-биле чылдың-на сырый харылзаалыг ажылдап турар бис. Бо чылын Эрзин – кызыгаар заставазынга чедир 20 километрниң оруунда ажылдар кидин түлүк. Республиканың аңгы-аңгы кожууннарындан 170 кижи мында хаара туттунган, оларның иштинде инженерлер, лаборантылар бар. Олар автооруктуң тургузуун шуптузун шинчилеп, хайгаарап, кады ажылдап турар.70 техника бар, орукчуларның ажылдаарынга эптиг байдалды тургузуп, ийи ээлчегни болгаш хүн чурумун кылган. Бир эвес ажылдың хемчээли улгадып нарыыдаар болза 100 ажылчынны немей хүлээп алыр апаар. Таңды кожууннуң баштыңы Сергей Чорбаевич Ондар ажылга чонну хаара тудар төвүнүң учедунда турар хамаатыларны бистерже чоруткан. Эрткен чылын база бо кожуундан ажылчыннарны ажылга хүлээп алган бис. Бо дарга бистиң-биле сырый харылзаалыг ажылдап чоруурун демдеглээр апаар. Ажылдап турар орукчулар шупту ажылгыр-кежээ, кызымак-тыр. Шалың акшазын үе-шаанда төлеп берип турар. Кол чүүл — автоорукту шынарлыг кылыры. 2012 чылда Эрзинден бээр 20 километр чазаглыг орукту кадыг шывыг-биле шып кылгаш, хүлээткен бис, а бо чылын оон ыңай кызыгаар заставазынга чедир 20 километрни чаартып турар, оон улаштыр Цагаан-Тологойга чедир 11 километрниң чазаглыг оруу артар. Ажылывысты эчизинге чедирерин идегеп турар бис.

Тываавтоорук эргелели «Енисей» М-54» күрүне албан чериниң специалистериниң чугаалап турары-биле, автооруктуң шынарынче кол кичээнгейни салып турарлар.

Тываавтоорук эргелелиниң орук тудуунуң талазы-биле специализи Артыш Каң-оолович немей тайылбырлап берди: «Кызыл — Эрзин – Цагаан-Тологой аразында (1048 – 1068) автоорук төлевилелин кылдым. Кызыл – Эрзин аразының оруу кадыг шывыглыг, а оон ыңай Цагаан-Тологой күрүне кызыгаарынга чедир чазаглыг орук шөйлүп чоруткан. 2012 чылда Эрзинден ыңай 20 километрни «востокчулар» кылганнар. А бо чылдың апрель 2-ден эгелеп кызыгаар заставазынга чедир 20 километрни чаартып турар. Бо автоорукту дугуржулга езугаар 2015 чылдың октябрь айда доозар, а бистер келир чылга чедир кызып доозарын планнап турар бис. Эрзинден заставага чедир 40 километр оруктуң 20-зи кадыг шывыг чаартылгазында, а заставадан Цагаан-Тологойга (таможня) чедир 11 километрниң чазаглыг оруу артар. Бо айтырыгның акшаландырыышкынын чугаалажып, көрүп турар. Автооруктуң кылдынып турарын неделя санында барып хынап көөр. Орук тудуунуң ажылы кол айтырыгларның бирээзи-дир.

Төлевилел езугаар 3-кү категорияның чаңгыс километр оруунга 600 муң акша санаттынган. А бисте ол берге айтырыг-дыр, арткан 11 километр чазаглыг автоорукту дугуржуп чугаалажыр кол айтырыг болуп артар – деп, кол инженер С.Квашин чугаазын кысказы-биле доозуп кагды. Аныяк инженер-лаборант Таида Каадыр-оол автоорукту кылып турар дой-довурааның, хөрзүнүнүң холумаан хайгааралга ап, хыналданы чорудуп турар, дуржулгалыг ажылдакчы болду. Орукчуларның аразында чүгле бистиң республикадан эвес, Саяногорскиден экскаваторщик Сергей Яковлев күдээзи-биле ажылдап чедип келгенин билип алдывыс, ол бистиң айтырыгларывыска күзелдии-биле харыылап берди: «Мында агаар арыг-дыр, шимээн-дааш чок, шыпшың, ажылдаарынга шупту техника чаа. Суурумга улуг дааш-шимээнниг заводка ажылдап чораан мен, ооң хоралыг бүдүмелдеринге таарышпас-тыр мен. Тывада ындыг эвес, бойдус-чурумалы чараш-тыр, ажылдап-даа, дыштанып-даа болур.

Эрзин – Цагаан-Тологой аразында автоорук тудуунуң кылдынып турары республиканың социал-экономиктиг хөгжүлдезинге деткимче болгаш бурунгаар сайзырал-дыр. Орукчулар суурунга, оларның ажыл-ижи-биле таныжып, шайлап алгаш, чай чок ажылдыг орукчулар-биле байырлашкаш, аъттаныптывыс.

Ася Базыр-оол.
Авторнуң тырттырган чуруу.