Хөй уругларлыг өг-бүлелерге халас чер

Кызыл хоорайның администрациязының чер болгаш өнчү-хөреңги хамаарылгаларының талазы-биле департаментизиниң начальниги Сергей Хураган-оолович Намажап-биле хөй уругларлыг өг-бүлелерниң социал камгалалының байдалының дугайында чугааны кылдым.

— Сергей Хураган-оолович, Кызыл хоорайның администрациязы хөй уругларлыг өг-бүлелерге чер үлелгезиниң талазы-биле кандыг хемчеглерни ап турарыл?

— 2011 чылда хөй ажы-төлдүг өг-бүлелерге күрүнеден деткимче дугайында хоойлу үнген. Yш болгаш оон хөй уругларлыг өг-бүлелерге чурттаар бажың тудуп алыры-биле чер участогу алыр эргелиин ук хоойлуда киирген. 2004 чылда үнген Конституция хоойлузунда халас чер участогу алыр өг-бүлелерни чада аайы-биле көөрүн айыткан. Ында дайын-чаа киржикчилери, хөй уругларлыг болгаш инвалид ажы-төл азырап турар өг-бүлелер кирген. Бир эвес ийи ажы-төлдүг өг-бүле чаңгыс өрээлдиг бажыңда чурттап турар болза, азы ийи уруунуң бирээзи инвалид болза, черни ап болур. 3-тен хөй назы четпээн уругларлыг өг-бүле 5 чыл иштинде чаңгыс черге турум чурттаан таварылгада паспортунда киир бижидилгези дээш оон-даа өске байдалды көрүп тургаш, чер участогун бээр.

Бистиң республикада 3-тен болгаш оон хөй уругларлыг өг-бүлелер хөй ажы-төлдүг өг-бүлелерге хамааржыр. Хоорай чурттакчылары билдинмес айтырыгларын ТР-ниң Чер болгаш өнчү-хөреңги хамаарылгаларының талазы-биле яамызынче болгаш хоорай администрациязынче киирип болур. Найысылалда бо-ла бүгү ажыл-херектерге хемчеглер кылдынып турар.

Бир эвес хоорайда 5 чыл чедир чурттаваан болза кандыгыл, азы чурттап турганы кожуун чагыргазынга билдириишкинни киирип болур бе, Сергей Хураган-оолович?

— Тыва Республиканың хоойлузунда 2011 чылдан эгелеп чер участогун ТР-ниң Чер болгаш өнчү-хөреңги хамаарылгаларының талазы-биле яамызы харыылаар. Ынчангаш хөй уругларлыг өг-бүлелерге халас чер участогун чаңгыс катап бээр. Чижээ, Барыын-Хемчик кожуундан алган болза, хоорайга чер участогун чөпшээревес, 5 чыл иштинде каяа турум чурттаан-дыр, оон алыр эргелиг. Кызыл хоорайның хөй уругларлыг хамаатылары документилерни дужаарга, ону Өг-бүле болгаш уруглар херектериниң талазы-биле агентилелче чорудар бис. Комиссия хыналданы кылгаш, чер алыры негеттинип турар өг-бүлелерниң даңзызын тургузар, үстүнде чугаалааным чадаларга дүгжүп турар бе, азы дүүшпейн турар бе деп шиитпирни комиссия үндүрер.

– Кызыл хоорайда хөй уругларлыг каш өг-бүле чер участогу дээш билдириишкин кииргенил база комиссияның түңнели бо хүнге чедир кандыгыл?

— Хөй ажы-төлдүг өг-бүлелерниң билдириишкиннерин 2012 чылдың сентябрьдан бээр хүлээп эгелээн. Бо хүнде хоорай администрациязында 360 билдириишкин кирген. А хоорайның социал талазы-биле даңзызында 2247 өг-бүле бар, хөй болгаш инвалид уругларлыг өг-бүлелер 554, ниитизи-биле шупту 2801 өг-бүлелер. Ынчаарга ТР-ниң Чер болгаш өнчү-хөреңги хамаарылгаларының талазы-биле яамызы Кызыл хоорайга эрткен чылын 23 гектар черни чөпшээрээн, ол дээрге 214 чер участоктарының шөлү-дүр. Чер үлелгезиниң дугайында хоойлуда айытканы 3-4 уругларлыг өг-бүлелерге 600 дөрбелчин метр, 5-тен хөй ажы-төлдүг хамаатыларга 800 дөрбелчин метр шөл бээри көрдүнген.

Тыва Республиканың Өг-бүле болгаш уруглар херектериниң талазы-биле агентилелиниң бо чылдың июль 22-де кииргени-биле, хоорайда хөй уругларлыг өг-бүлелерден 851 билдириишкин кирген. Ооң иштинде 318 өг-бүлениң киирген билдириишкиннери негелделерге дүүшпейн турар, чүге дээрге хоорайга чоокта чаа көжүп келген, 5 чыл чедир чурттаваан азы ооң мурнунда бажың тудар чер участогу алган. 533 хөй уругларлыг өг-бүлелерге негелдеге дүгжүп турар деп шиитпирни үндүрген.

— Чурттаар бажың тудар чер дээрге Кызыл хоорайда берге айтырыг-дыр, Сергей Хураган-оолович, бо өг-бүлелерге кайда черни бергенил?

— 2012 чылда 23 гектар черни бергенин үстүнде чугааладым, оон 214 участок үнер. Кызылда хөй уругларлыг өг-бүлелерге ам-даа 1680 гектар шөл хереглеттинип турар. А комиссияның шиитпири-биле чөпшээрелди алганнарның чамдыызынга солагай талакы эрикте шөлдерни берген. Ол черлер электри энергиязы-биле ам-даа дериттинмээн, чагылар тургузарынга 25 миллион рубль чарыгдаттынар, бо талазы-биле айтырыг нарын. Ону шиитпирлеп бээри-биле ТР-ниң Чазаанче бижикти киирген бис. Чедир кылыр ажылдар ам-даа хөй. ТР-ниң Чер болгаш өнчү-хөреңги хамаарылгаларының талазы-биле яамызынга болгаш Кызыл хоорайның администрациязынга кээп, билдинмес айтырыгларга тайылбырны ап болур.

  Анисья Тюлюш