Найыралдың оруу

Тываны Россияның өске девискээрлери-биле харылзаштырып келген кара чаңгыс улуг орук амгы үениң делгем автомагистралы М-54-түң төөгүлүг ады — Ус оруу. Күчүлүг Улуг-Хемниң бир адыры Ус хемниң адындан ооң ады укталган. 

Бо орукту тударын XIX векте Тыва биле Россияның аразында ажыл-агыйжы болгаш садыг харылзааларының тывылганы негей берген. Орус садыгжы Н.В.Веселов бодунуң бараан чиңин Тываже 1863 чылдың март айда эң-не баштай чоруткан. Ооң соонда орус садыгжылар Тывага садыг паараңнарын ажыдып, тус черниң чонундан мал, өлүк аймаанга, пөс-таавы, эт-сепке орнап ап турар апарганнар. Саян сынны ажылдыр орук тудар дугайында айтырыгны садыгжы Г.П.Сафьянов кончуг идепкейлиг көдүрүп турган. 1909 чылда Россияның Күрүне Думазы орукту тудуп эгелээриниң дугайында шиитпирни хүлээп ап, баштайгы дээрезинде 1,25 млн. рубль акшаны үндүрген. Ол шагда орус  акшаның  үнези дыка улуг турган болгаш, бо дээрге кончуг хөй акша-төгерик-тир. Инженер А.Глебовичиниң төлевилели-биле Ус оруунуң тудуун 1910 чылда эгелээн. Олче көшкүн орус тараачыннарны, шөлүттүрген херектээннерни, тус черниң чурттакчыларын хаара туткан. Хамык ажылды хол-биле кылып, чүъктер сөөртүрүнге аъттарны ажыглап турган. Чон Ус оруу-биле ону туткан шаа-биле аргыжып эгелээн.

Кажан Октябрь революциязы үнүп, ооң чалгыы Саян сыннарынга чедип кээрге, Ус оруунуң тудуу түр када соксаан, чаа совет эрге-чагырга ону 1922 чылда улаштыр тудуп эгелээн. Октябрь революциязының салдары-биле Тыва Арат Республика тургустунуп, Ус оруунуң тудуун демнежип уламчылаарының дугайында дугуржулганы 1932 чылдың сентябрь айда ССРЭ-биле чарган. Оон эгелээш Россиядан Тываже орук тудуу шуудаан. Тыва Арат Республиканы  Совет Эвилелинге киирген соонда, улуг оруктуң тудуу дыка дүргедээн, чүге дээрге ССРЭ-ниң составында чаа девискээрниң ажыл-агыйы дүрген сайзырап, ынаар сөөртүр чүъктер көвүдээн. Кызыл — Абакан аразында орукту Найыралдың оруу деп адай берген.

Тывадан ырак-узак орукче аъттаныптарыңарга, төрээн чуртувустуң ыдык сүлделери силерге менди-чаагай орукту күзээн ышкаш үдеп туруп каар. Найыралдың оруу-биле халдып оргаш, алгыг-делгем М-54 автомагистральды улам чаартып, олап аргыжары улам-на айыыл чок апарганын көөр силер. Бо юбилейлиг чылда Кызыл — Абакан аразында орукта ооң тудуг болгаш септелге ажылдары улам хайныышкынныг апарганын чорумалдар эскерер боор. Бегре-Дагның артының кырынга Өөк шынаазынче харап үнүп кээриңерге, М-54 автомагистральды  калбарты үстүрген, дескилей иткен машина-техника-ла хөй.

Найыралдың оруу Саян сынының эң чараш агаар-бойдустуг черлерин таварты шөйлүп чоруткан. Ооң эң бедик чери — Буйба арттың кыры  — тулган чараш. Кадыр кашпалдың хөрээн одурту туткан камгалал сери Буйбаның эртине чинчизи ышкаш кылдыр көстүр. А талыгырда, хүн үнер чүкте, бедик кожагарлар, кандыг-ла-бир тоолчургу маадырлар ышкаш, дээрде шаштыга бергилээн, сүрлүү кончуг тургулаарлар.

Буйбаның хөрээнден улуг Россия талазынче кудургайлап баткаш, төрээн чуртуң Тывадан ырап бар чорууруңну эскерип каар сен. Сырынналдың хөөнү хөрек-чүректи хөме алы берген-даа ышкаш. «Тывалар! Тывалар, шу-де!» — деп кыйгы дыңналы-дыр. Чүл бо! Орук кыдыында турар күчүлүг   КАМАЗ-тың кырында тыва оолдар эрткен-дүшкен чаңгыс чер-чурттугларын ынчаар байырлап турар болдулар. Демир-дайым маңын оожумнадып, тура дүштүм.

Тыва езу-биле:

— Yүле бүтсүн! – деп мендиледим.

— Чорук чогузун! – деп харыыладылар.

Мында оларның чүнү канчап турарын айтырдым.

— «Восток» кызыгаарлаан харыысалгалыг ниитилелдиң ажылдакчылары-дыр бис – деп, кызыл-сарыг өңнүг ажылчын хөректээштерлиг эрлерниң бирээзи харыылады.

Улам чоок таныжып кээримге, ол орук мастери Чүлдүм Мөңгүн болду.

— Кара-Хем унунда оруктуң 800 метр узун дурттуг кезиин чаартып турарывыс бо – деп, ол тайылбырлады. – Адаандан өрү орук таваанче шык эрттирбес тускай шывыгларны чадып тур бис. М-54 автомагистральдың Красноярск девискээринде участогунда 100 ажыг кижи «Восток» КХН-ден ажылдап турар — диди.

Чанында кады ажылдап турар эштери Николай Рощин, Анатолий Күдер-оол олар-биле мени ол таныштырды. 

— Күдер-оол деп аттыг эр турда, ажыл чайгаар бүдер-ле ыйнаан? – дээримге, Күдер-оол хүлүмзүрээш: — Ажыл бүдүп турар – деп, эдертип кагды.     

Экскаватор башкарыкчызы, ажыл-ишке шаптыктыг чүү мындыг кижи апарды бо дээнзиг, медээлей каапты. Ооң чанынга чеде бергеш, оларның ажылынга «шаптыктап турарымның» чылдагаанын тайылбырладым. Арын-шырайы алыс черле шириин-даа болза, ол орус эр чугаакыр кижи болду.

— Ыңай-бээр аргышкан чолаачылар бистиң дужувуска бо-ла доктаай дүжүп, ажыл-херээвисти сонуургай бээр дирлер – дей-дир. – Оларның аразында мээң чаңгыс чер-чурттугларым Улуг-Хемниң Торгалыгның чону база бар боор. Шаанда аңаа зоотехниктеп ажылдап турдум.

— Зоотехник-экскаваторщик деп эртем-мергежил база бар боор-дур, аа? – деп баштактандым.

— Ба-а-ар. Совхоз буступ дүжерге, Черногорск хоорайга экскаваторщикке өөренип алгаш, «Восток» КХН-де чээрби чыл ажыг ажылдап тур мен – дидир. – Чогум бодум Туран хоорайда чурттап турар мен.

Зоотехник-экскаваторщиктиң ат-сывы Николай Иванович Блатов деп кижи болду.

Чаңгыс чер-чурттугларымга ажыл-ижи бүдүнгүр, чогунгур болурун күзээш, улаштыр аъттаныптым.

«Орус, тыва дээш, өске-даа аймак-сөөк кижилер Ус оруун тудуп турар. Ылап-ла харын, Найыралдың оруу-дур ийин бо» деп бодап чордум.  Найыралдың оруунуң ооң ол-бо талазында бойдус-чурумалдың чаражын канчаар ону! Көрүп, кайгап, магадап ханмас сен.

 Шаңгыр-оол Монгуш.

"Шын" солун