Буян-Бадыргыга тураскаал

Тыва биле Россияның демнежилгезиниң 100 чылын байырлап эрттирип турда, Тыва күрүнениң үндезилекчизи Монгуш Буян-Бадыргыга тураскаалды Национал музейниң чанынга тургускан.  Сентябрь 6-да ону байырлыы-биле ажыткан. Аңаа республиканың шупту суурлар, хоорайларындан келген кижилер, байырлалче чалаттырган аалчылар киришкен.

Тыва Республиканың Баштыңы Шолбан Кара-оол тураскаалды ажыдып тура:

— Политиктиг репрессияга таваржып, актыг черге тыва күрүнениң болгаш тыва чоннуң дайзыны деп буруудаткаш, 1932 чылда адып өлүрткен, Тыва Арат Республиканың Чазааның Даргазы Монгуш Буян-Бадыргыны тускай  чарлык-биле 2007 чылда бүрүнү-биле агарткан. Буян-Бадыргыга тураскаалды кылырынга болгаш тургузарынга акша-хөреңгини, 2011 чылды уткуп тура, эрттирген ачы-буян кежээзинге чыып эгелээн. Тураскаалдың Ачы-буян фондузун тургускан. Бо фондунуң, чоннуң, Тыва Республиканың Чазааның кады ажылының ачызында Буян-Бадыргыга тураскаалды кылырынга херек акша-хөреңги чыгдынган. Тываның маадырлыг оглу Буян-Бадыргыга тураскаалды тургускаш, бөгүн ажыдып турарывыс бо-дур. Бистиң өндүр өгбевистиң ат-алдарынга төлептиг болуулуңар, Төрээн чуртувус Тываның хөгжүлдези, келир үези, ат-алдары дээш ажылдаалыңар, чурттаалыңар – деп чугаалаан.

Тураскаалды долгандыр кылаштап көрүп турарга, улуг угаанныг, Төрээн чурту, ооң амгы болгаш келир үезиниң дугайында дүвүрел сагыш-сеткилин долган баштыңчы кижиниң овур-хевири оон көскү. Тываның найысылалында тургустунган «Тиилеттирбээн арат» болгаш ооң мурнуу талазында «Кадарчы» деп улуг тураскаалдарның автору, Россияның алдарлыг скульптору Товарищтай Ондар Буян-Бадыргыга тураскаалдың төлевилелин чурааш, бодун кылып четтикпейн барган. Ооң чээни Байза Ондар даайының чогаадыкчы ажыл-херээн уламчылап, тураскаалдың бодун кылгаш, хүлерге шуткуп куткан. Скульптор даайышкылар Товарищтай биле Байза Ондарларның уран салым-чаяаны тураскаалдан илдең. Буян-Бадыргының сагыш-сеткилиниң байдалын ооң тураскаалда арын-шырайынга илези-биле илередип шыдааннар. Тыва кижиниң национал идик-хевин ол-ла хевээр кедирип каан. Ноян албан-дужаалдыг кижиниң бөргү, чиңзези, кежегези, кандаазынының угулзалаан өөктери, хевиниң каасталгазы дээш шупту чүүлдерни шаандагы хевээр кылдыр ол-ла олчаан сиилбип шуткан. Буян-Бадыргыга тураскаалдың тавааның ийи талазында чуруктарда Тываның бир век хире бурунгаар амыдырал-чуртталгазын, ажыл-ижин, ол шагда ооң девискээринге болуп турган революстуг болуушкуннарны чуруп сиилбээн. Тыва Арат Республиканың Чазааның Даргазының тураскаалының артыы талазында, Алдан-Маадыр аттыг национал музейниң бедик чадаларының ийи талазында ТАР-ның туктарын, сүлделерин чураан. Буян-Бадыргыга тураскаал, ону канчаар тургусканы-даа бисти Тывавыстың төөгүзүнге үндезин эргилделиг болган, чуртувустуң салым-чолун өскерткен, депшилгелиг чаа бедикче көдүрген төөгүлүг болуушкуннарже, аңаа улуг салдарлыг болган кижилерниң овур-хевиринче ээлдирип турар.

Кызыл-оол Монгуш, Сүт-Хөл чурттуг:

— Бии-Хем девискээринде малдап турар кижи мен. Хемчиктиң алдарлыг оглунга тураскаалды байырлыы-биле ажыдарын, аңаа чыглып келген хөй чонну, бодумну база, чурукка тырттырып алыр дээш, халдып келдим.

Евгений Веселиков, Кызыл хоорай:

— Мээң кырган-авам, кырган-ачам 100 чыл бурунгаар Кызылга болуп турган болуушкуннарның херечилери. Оларны тырттырып каан Ермолаевтиң чуруктарын солун-сеткүүлден көргеш, ында кижилерни ачазы танып органын авам чугаалаар чүве. Мен база оглумну эдертип алгаш, бо болуушкуннуң херечилери кылдыр боттарывысты тырттырып алдывыс. Бистиң чуруктарывыс соонда барып төөгүлүг чуруктар-даа апаар чадавас.

Буян-Бадыргыга тураскаалдың чанындан чон таравайн, ону долгандыр топтап көрүп, чамдыктары аңаа ийи холдары-биле дээп, авырал ап-даа турганнар.

Шаңгыр-оол Монгуш.