24.03.2022
Владислав Ховалыг көдээ ажыл-агый бүдүрүкчүлери-биле ужуражып, ажыт чажыт чокка чугаалашкан. Эрге-чагырга айыттынган көргүзүглерни чедип алыр дээш чүнүң-биле деткиирин база олардан чүнү манап турарын таныштырган. А чер ажылдыглар сорулгаларын күүседиринге чүзү барын база амгы үеде база ооң мурнунда-даа чылдарда кандыг чүүлдерге бергедээшкиннер барын чугаалаан.
Ажык чугаага часкы хову ажылдарын чедиишкинниг чорударынга магадылал берикчизи – кожуун чагырга даргалары база киришкен. Амгы үеде регионда аъш-чемниң айыыл чок чоруунуң айтырыы чидии-биле тургустунуп келгенде, кайы-даа таладан часкы хову ажылдарынга улуг күжениишкиннер база бериишкиннер херек деп, бодалга келгеннер.
Владислав Ховалыг республиканың социал-экономиктиг хөгжүлдезиниң тускай программазында мурнады боттандырар угланыышкын кылдыр көдээ ажыл-агыйы шилиттингенин чыылганнарга сагындырган. Программаның саң-хөө акша-хөреңгизиниң көвей кезии көдээ ажыл-агый адырынче угланган. Ынчангаш республиканың чазаа акша-хөреңгни шын ажыглаар кылдыр көдээ ишчилерниң эгелээшкиннеринге, карак кызыл ажылынга база харыысалгазынга улуг ынанышты салып турар. Сөөлгү болуушкуннар үезинде, тус черниң араттарының бодунуң ижинге харыысалгалыг хамаарылгазындан, чыл төнчүзүнге чедир республиканың аъш-чеминиң айыыл чок чоруу хандырттынар.
Тываның Чазаа, часкы чымыштыг үениң бүдүүзүнде таптыг-ла бо үеде, хүннүң эң-не чидиг айтырыгларын шиитпирлээринге бүгү күжениишкиннерни углаар дээш, көдээ ажыл-агый бүдүрүкчүлери-биле “шактарын шүүштүрүп”, ужуражып турары дыка херек дээрзин регионнуң баштыңы чугаалаан.
Көдээ ажыл-агый болгаш аъш-чем сайыды Сергей Ондар адырның эрткен сезонда кол көргүзүглерин илеткеп, көдээ ишчилерниң бо чылын чүткүдер сорулгаларын айыткан. Үнүш ажыл-агыйы, картофельден аңгыда, тараа болгаш ногаа бүдүрүлгезинде планын ажыр күүсеткен. 15,0 муң тонна тараа алыр планны 22,0 муң тонна чедирген. 3,25 муң тонна ногаа культураларын алыр тургаш, 4,44 муң тоннаны ажаап алган. 22 муң тонна картофель дүжүдүн алыр планныг тургаш, 20,5 муң тоннаны казып алган.
Республиканың социал-экономиктиг хөгжүлде санаашкыны-биле, бо чылын 19,8 муң тонна тараа, 21,8 муң тонна картофель, 3,25 тонна ногаа культураларын бүдүрер сорулганы көдээ ажыл-агый бүдүрүкчүлеринде онааган.
Регионнуң чазаа көдээ ажыл-агый яамызы таварыштыр чылдың-на саң-хөө деткимчезин көдээ бүдүрүкчүлерге берип турар. Бо чылын база деткимчелер көрдүнген. Сергей Ондарның чугаазы-биле алырга, 2022 чылда үнүш ажыл-агыйын деткииринче, тодаргайлаарга, часкы хову ажылдарынче республика бюджединде 73,7 млн рубльди тускайлап, ону компенсация база деткимче субсидиялары кылдыр бүдүрүкчүлерге хуваар.
Оон аңгыда, 2022 чылда “Көдээ ажыл-агый ажыглалдыг черлерни шын ажыглаарын организастаары” ведомство төлевилели-биле субсидияның чаа хевирин киирип, ынаар 72,9 млн рубльди угландырар. Көдээ ажыл-агыйының шөлдерин улгаттырып база чаа черлерни кылдыртып алырынга фермерлерни деткиир кылдыр детимчениң ол хевирин киирген.
Бо чылын акша деткимчезин бээринден аңгыда, республика бюджединиң акша-хөреңгизи-биле тараа ажаар комбайннар, тракторлар, хөрзүн үлдүрдүп болбаазырадыр, тарылга техниказын база дериг-херекселдерин садып алырын планнаан. Саткан техника күрүнении болур, чогуур ажылдар кылырынче машиналарны ажыл-агыйларже дамчыдар.
Чазак даргазының көдээ ажыл-агый адырын удуртуп турар оралакчызы Уран-оол Ондар сайыттың илеткелинге немелде тайылбырны кылган. Эрткен чылын үнүш ажаакчылары үрезин белеткээриниң хемчээлин үш катап улгаттырган болзажок, ооң шынары шоолуг эвес болганын айыткан. Курлавырлаан үрезинниң хөй кезии боктуг болганындан, ону арыглаптарга деңзизи оранчок бада бээрин чугаалаан.
Тыва агаар-бойдузу-биле чер ажылынга таарымча чок девискээрге хамааржыр, республика девискээринде эки хөрзүннүг черлер ында-хаая. Таңды, Бии-Хем база Каа-Хем кожууннарның черлери эки. Ындыг болзажок ол кожууннар девискээринде үнүш ажыл-агыйы-биле холбашкан ажыл-агыйларның үлүү “дүжүткүр эвес” Сүт-Хөл база Чаа-Хөл кожууннардан эвээш. Эрге-чагырга бо таварылгада дүжүт албайн барып болур араттарны деткип, баш муңгаш хемчегже удур базып турар. Ынчангаш күрүне деткимчезин алган ажыл-агыйлар сезонну карылгалыг доозуп турары ында. Федералдыг Көдээ ажыл-агый яамызы айыттынган байдалдың уржуундан, республика күрүне детимчезиниң хемчеглерин шынар чок ажыглап турарын дорт айтып турар.
Үрезиннерниң шынары багай дээн Уран-оол Ондарның сөстерин «Россельхозцентр» филиалының удуртукчузу Геля Куулар бадыткаан. Тус чер фермерлериниң төпке дужааган үрезиннериниң шынарын хынап көөрге, өске хөй холуксааларлыг болган. Шөлдерни чашпандан арыглап албаанындан, ындыг бооп турарын филиалдың удуртукчузу чугаалаан. Чашпаннар-биле демиселче кичээнгейни углавас чүве болза, үрезинниң шынары экиживес, оон чаагай дүжүт алдынмазын Куулар чугаалаан. «Россельхозцентр»-ниң төлээзи өске регионнардан садып эккелген үрезинерниң шынарын хынап бээринге дузалажып болурун көдээ бүдүрүкчүлерге дыңнаткан.
Фермер ажыл-агыйының баштыңы Михаил Санников, республикада билдингир ногаажы Александр Желтухин база Улуг-Хем кожуунда «Оргаадай» КБК-ның даргазы Эрес Мандан-оол часкы хову ажылдарының белеткелин илеткээннер. Каа-Хем кожуунда арга-дуржулгалыг ногаажы Викторий Пирогов, Чеди-Хөл кожуунда көдээ иш-биле тутчуп чоруур Василий Оюн чыл санында-ла таваржып турар бергедээшкиннерин чугаалааннар.
Сөс алганнар бодунуң үрезин ажыл-агыйы, тускай тараа болгаш ногаа шыгжаар черлер республикада чогун демдеглээн. Чылдың-на бо үеде, кывар-чаар материалдарының база чемишчиделгениң өртээ өзе бээри, чер ажылдыгларга улуг чарыгдалдарны болдуруп турары – база бир аарышкылыг айтырыг. Саян артында элээн каш хандырыкчылар чемишчидилге өртектери өскерлип, өскенин дыңнаткан. Өртектер өзүлдези кывар-чаар матераилдарны база оюп эртпезин фермерлер чугаалаан.
Владислав Ховалыг тургустунган байдалды сайгарып, хандырыкчыларның өртек политиказы кайы хире үндезиниин тодарадыр даалганы Көдээ ажыл-агый яамызынга база тускай угланыышкынныг ведомстволарга берген. Ол ышкаш чалаттырган чер ажылдыгларның шүгүмчүлелдиг саналдарынга хамаарыштыр элээн каш даалгаларны база берген.
Фермерлер республиканың удуртулгазының талазындан оларның айтырыгларынче ындыг кичээнгейни бир дугаар эскерип турарын демдеглеп, оларның ажылында мындыг кады ажылдажылга чүгле эки салдарны эккээринге бүзүрелин илереткен.
Владислав Ховалыг часкы хову ажылдарын эгелээр мурнунда, апрельде, ам бир катап ужуражырын бараан бүдүрүкчүлеринге саналдаан. Чурттуң, республиканың амыдыралында доктаамал болуп турар өскерлиишкиннер көдээ ажыл-агыйында ажылдарны шүүштүрүп алырын негеп келгенин ол чугаалаан.