Тываның Баштыңы Ш. Кара-оолдуң 2018 чылдың түңнелдери-биле интервьюзу: Чаңгыс чер-чурттугларым-биле улуг ажыл-херектерге төлептиивисти бадыткап, күш-ажылывыс-биле хөйнү чедип алган бис

Ольга Возовикова, «Голос Азии» радиостанция: - 2018 чылдың түңнелдерин үндүрер дээш чыглып келдивис. Шолбан Валерьевич, чүге мында, "Кара-Чыраа" турисчи баазада өг шилиттингенил? 

 - Бо анаа-ла турбаза эвес-тир. Мында мал ажыл-агыйының үндезини, малчын турлаг бар. Бүгү республиканы чемгерип турар малчын кижиниң күш-ажылы-биле маңаа чоок таныжары солун. 

Мында-ла анаа-ла таваржы бербээн бис. Оон аңгыда, бөгүн Кызыл кожуунга чедер планныг турдум. Кожуун чагыргазының даргазы Валентин Иванович Ендан-биле бөрүлер аглаар деп дугурушкан улус бис. Бо чоок-кавыда көвүдээн араатаннарны узуткап, малчыннарга ынчаар дузалажыр дээнивис ол. Кабинетке эвес, борта ужуражыр дээнинге чөпшээрешкениңер дээш, силерге четтирдим.  

Роман Тас-оол, «Тувинская правда»: - Шолбан Валерьевич, бо турлагның, өгнүң ээлеринге солун болур ужурлуг айтырыгны сонуургап көрейн. Ажыл-херээңнерни, бир дугаарында, көдээ ажыл-агыйынга, ооң иштинде мал ажылынга деткимчени каш катап улгаттырыышкын-биле эгелээн силер. Келир чылда ол угланыышкын хевээр артар бе? Кризис чалгыы турзажок, малчыннарга күрүне деткимчезин оон-даа улгаттырар арга бар бе?

- Ийе, шак-ла бо малчын турлагга, мал ажыл-агыйын деткиир планның бирги эгези салдынган чүве. Сүткүр угланыышкынныг мал ажыл-агыйын организастаар бодаан бис. Кызыл-биле чоок, баштайгы болбаазырадылга бар, рынокка садып-саарары эптиг. 

Ол-ла үеде көдээ ажыл-агыйынче инвестиция салыышкыны идегел чок ажыл-херек ышкаш болган. Моон, көдээ ишти чорударынга бергедээшкинниг, ылаңгыя шириин агаар-бойдустуг, инфраструктура болгаш өске-даа онзагайларлыг Тывадан дүрген беримчени болгаш орулганы киирип алыры нарын. Бо угланыышкынга, чүнүң-даа мурнунда малчыннарга кызымак күш-ажыл негеттинер. 

Малчыннарывыс, мал-маганывыс бар болганынга өөрүп четтирер ужурлуг бис. Оларның ачызында республика ядаргай чорукче кире бербээн. Оларның дузазы-биле тептинер черни тып, бурунгаар   шимчеп эгелээн бис. 

2018 чыл ол талазы-биле эки көргүзүглерлиг болгаш үлегер-чижектерлиг болганывысты онзалап чугаалайн. 

 Бөгүн, кибертехнологияларның чүс чылында, өгбелерден дамчып келген чаңчылчаан иживис өг-бүлениң чедимчелиг чоруунуң үндезини болуп, ажыкты болгаш боттуг акшаны эккеп болурун боттарывыска, аныяк салгалга көргүзүп бадыткадывыс.  

Ынчангаш көдээ ажыл-агыйын деткиири, меңээ мурнады боттандырар өзек угланыышкыннарның бирээзи болуп артар-даа. Бо чараш сөстер эвес-тир, бюджеттен агросекторже чылда чүгле 100 млн. рубльди тускайлап, кандыг баазадан эгелээнивисти сагындырайн. Баштайгы чылында-ла ону алды катап көвүдедип, 600 млн рубль чедирдивис, бөгүнде ол деңнелден куду батпаан бис. 

Роман Тас-оол: - Ам база мал ажылынга хамаарыштыр, Шолбан Валерьевич. Сөөлгү чылдарда малдың баш саны дайын мурнунуң деңнели хире, 1,5 млн. баш четкен. Ол шупту малдың баш санының өзүлдези-дир. Ооң черле кызыгаары турар болгай. Ол хемчээлге чедип келген бис деп санаар силер бе? Азы ол угланыышкынны ам-даа хөгжүдер  бе?

- Ийе, малдың баш санын өстүрер дээш хөй күштү болгаш акша-хөреңгини салган бис. Малдың баш санынга субсидия бээриниң аргалары тургустунган. Малчыннарга янзы-бүрү магадылалдар бар. Мал тудуп турар кижилерниң, ажыл-агыйларның, малдың баш саны эвээжээнинден ону кылдывыс.  Статистика-биле алырга, 2007 чылда 600 муң баш мал турган, колдуунда-ла шээр мал.

Республика чүгле бодунга дээш мал тудуп турар бичии ажыл-агыйлардан үнүп, мал ажыл-агыйы садыглаашкын бизнезинче кирер мөөң малды өстүреринге негелделиг апарган. 

Ап чоруткан хемчеглер малдың ниити баш санын ийи катап көвүдеткен. Ам Тывада чүгле хой биле өшкүнүң баш саны 1,3 млн. четкен. Ооң-биле кады ажыл-агыйлар саны база көвүдээн. Ам оларның саны 3 муң хире. Оларда малдың баш саны ийи катап өскен – 250-300 баштыг турар бир коданда-ла 500 хире баш. Муң баш малдыг малчыннар база бар апарган. Ажыл-агыйының тургузуу-даа, ажыл-ишти организастааны-даа өскерилген. Ооң мурнунда чүгле боттары малын малдап турган болза, ам кадарчыларны хөлезип алгаш, малчын кижи малының продукциязын – эъдин, сүдүн бүдүрүп, садып-саарар ажылдарны шиитпирлээр… 

Роман Тас-оол: Дарисю Ивановна [Данзурун, өгнүң ээзи] Дина Ивановнага [Оюн, Кызылдың баштыңы турган] маңаа саанчылап ажылдаарын сүмелеп турду (шупту каттырышкан). 

- Көрүп тур силер бе, ажыл-агый чүгле бодун чемгереринче эвес, а өскелерже база угланган. Кижилерни ажылже хаара тудуп, бизнести шуудадыр бодалдыг. Ол дээрге бүдүрүлгениң бедик, чаа чадазы-дыр. 

Ол талазы-биле Ярлыковтарның өг-бүлезиниң чижээ эки. Симментал уксаалыг инектер садып алыр грант берген бис. Өске фермерлерден 5 катап хөй, инек бүрүзүнден хүнде-ле 30 литр сүттү саап ап турары кайгамчык. Кедизи эки, орулгалыг ажылдыг ажыл-агый тургустунган. Херээжен ээзи кажан-даа инек тудуп көрбээн, канчаар ажаар-тежээр билии-даа чок турган. Ам бизнестиң, акшаның амданын апкан, ажылынга хандыкшаан. Малының баш санын көвүдедип, ажылчыннар хүлээп алыр планныг. 

Малдың продукциязын экижидип, бүдүрүлгени интенсификастап, шынарның талазынче чоорту шимчеп эгелээн бис. Ынчангаш малдың баш санын ам-даа өстүрер херек. Малдың баш саны көвүдээнинден, одар-белчиир чедишпээн хире, ындыг байдалда келбээн бис. Азы кызыгаар четкенин специалистер тодарадыр ужурлуг. 

60 млн хире баш малдыг Моол-биле деңнеп болур-ла. Моолдарныы-биле деңнээрге, одар-белчиир шөлү 10 катап ылгалдыг. Малдың баш санын 4-5 млн чедир өстүрүп болур одар-белчиир бисте бар бооп турар. Шак ындыг бодал-биле улуг рынокче дидим базым болур-дур бис. 

Дина Оюн, Кызыл хоорай хуралының депутады: - Кажан 5-6 литр биле 30 литрни деңнептерге, Тывада бо чылын ажаап алган, даг дег, тараа көстүп кээр-дир. Дүжүттү гектардан 6-8 центнерни алыр алыр болгай бис, ам – 22. Шагда, 1967 чылда Шанчыга, гектрадан 67 центнерни алгаш, куспак таравысты ВДНХ-га делгеп турган үелер эвес-ле болгай. Бо чылын ындыг дүжүт алыр бис деп бодап турган бе? Азы чай ындыг болганы ол бе? 

- Республикада ортумак көргүзүг-биле алырга, гадан 22 центнер болуп турары ол. А ажыл-агыйның бодунуң көргүзүү элээн бедик. Чижээ, Танды 44 центнерни алган. Бистиң чаңгыс чер-чурттугларывыстың кызымак ажылы, агротехниканы шын сагып, чаа технологияларны ажыглаан түңнелинде чедип алдынган рекорд. Тывага тарааны тарыыры карылгалыг деп ам кымда-даа чугаалавас. Билдилиг ажыл, мергежилдиг кадрлар, эртемге үндезилээн иш турда, чүнү-даа чедип ап болур-дур. 

Ол негелделерни хандырып шыдаан бис. Чер ажылын билир, ажылдап шыдаар кижилерни чыгдывыс. Амгы үениң 6 комбайнын садып алырынга лизинг чээлизинге магадылал-биле деткидивис. Бирги төлевирни база төледивис.  

Бо дээрге, КУБ база МУБ-дан өске, акшаны санап болгаш баштыг чарып билир хуу компания-дыр. Бодунуң ажыл-хөделиишкиннери дээш харыысалганы алырындан кортпас. Бөгүнде бо компания күш-ажылды шын тургузуп, технологтуг болгаш техниктиг чепсегленгениниң ачызында, тараа-биле акшаны бодунга ажылдап ап эгелээн. 

 Мында бодун чемгереринден аңгыда, продукциязын республикадан дашкаар үндүр садып эгелээри эң кол. Бо дээрге болдунмас күзел эвес дээрзин 2018 чыл көргүстү. Тывада тараа бүдүрүлгези кымга-даа ажык. Бистиң тараавыс экологтуг арыг. Долгандыр көрүңер даан: хирлендирип турар чаңгыс-даа завод, бүдүрүлге чок. Экологтуг арыг продуктулар өртээ аар, эртен, оон соонда ол эң-не херек бараан апаар. 

Роман Тас-оол: - Шолбан Валерьевич, "Заря" агрохолдингиниң Саян артынче чүдүрүп турары эъдивис канчалган?  

- Ийе. Сукпакта эът комбинады бо чылын 20 муң тонна эътти болбаазыраткен. Амдыызында эвээжи шын. Ол чүгле эгези-дир. Бүрүн технологтуг арганы тургузуп алганнар. 20 ажыг аттыг белен продукциялыг. Өртек-үне политиказын чорудары-биле боду фермалыг, бүдүн чыл дургузунда мал согарын чедип алыр дээш, мал семиртир шөлчүгештиг. 

Эът комбинадынче киириштирген саң-хөөнүң 70 хире хуузу – күрүне акшалары. Кол ээзи болур эргевис-биле бүдүрүлгеге чеже ажылчын олуттар турарын партнер компания-биле  кады дугуруштувус. Ортумак шалың төлевир деңнелиниң негелдезин тодараткан. Бир эвес бизнесмен ол негелдени 3 чыл иштинде күүседиптер болза, комбинат ооң өнчүзүнче шилий бээр.  

Барыын талада малчыннарның продукциязын чогуур өртекке хүлээп алыр кылдыр Чадаанага база ындыг бүдүрүлге ажыдар бодалдыг турдувус. Ол төлевилелче 20 хире млн рубльди үндүрген. Эгезинде кончуг таптыг чоруп бар чыткаш, бир-ле чылдагаан-биле ара дүшкен. Дериг-херекселин дажыглап кааптааны эки болду. 

Кызыл-Мажалыктың эът комбинадында байдал ындыг-ла кончуг эвес. Бирде ажылдап, бирде туруп турар. Ооң кадында, чүгле үлетпүр баазазынга соккан эът садар дугайында федералдыг хоойлу 2019 чылда ажылдап эгелээр. Мал согар цех чокта, эътти болбаазыратпаан соонда, ону садары ам болдунмас. Күзээр, күзевес-даа болзувусса, болбаазырадылга күчүзүнче көрнүр апаар бис.  

Татьяна Рамазанова, «Плюс Информ»: - Шолбан Валерьевич, тараа дугайында айтырыгже эглип кээлиңер. Өске регионнарже үндүр садып болур бис дидиңер. Тараа, далган, белен продукция кылдыр бе? Оон өске бурунгаар көрүүшкүн бе? 

 - Бурунгаар сорулга? Тываның тараазын клейковиназы хөй дээш кезээде үнелээр турган. Бистиң, Хакасия база Красноярск крайның хлеб быжырыкчылары күзелдии-биле садып ап чораан болгаш алырлар-даа. Арыглаваан-даа тараавысты.  

Маңаа-ла болбаазыраткаш, оон аар өртекке Абакан, Минусинск, дээш өске-даа черлерже сатканы дээре. Макароннар база өске-даа белен кылыглар кылдыр. Ынчангаш бо чоокку чылдарда АҮК-түң шупту адырларынга, эң баштай эът болгаш тараа болбаазырадыр бүдүрүлгелерни тудар кол сорулгалыг бис. Көдээ ишчилер ынчан хөй акшаны ажылдап алыр аргалыг апаар.  

Ындыг төлевилелдерниң эгелери бар. Чижээ, Балгазында совет үениң дериг-херекселин кадагалап арттырып алган бис. Дээрбени эптээш, бодувус далганывысты кылып эгелээривиске, хереглел улуг болду. Дээрбеден аңгыда, өске инфраструктура – шаңнар, кадалагап шыгжаарының амгы системазы-биле дериттинген складтар база херек. Ол бүгүнү куруг черден эгелээр. 

Андрей Чымба, «Тыва» КТРК: - "Аныяк өг-бүлеге кыштаг" төлевилел чүгле каш чыл болган-даа болза, республикада аныяктарны болгаш мал ажылындан ыраан кижилерни безин сонуургадыпкан. Төлевилел чончузун бадыткаан. "Шолбан Валерьевич, улгады берген бистерде арга-дуржулга бар, деткип көрүңер» деп чон көдүрлүүшкүн-биле сонуургап турар. Төлевилелди калбартып, киржикчилериниң назы-харын улгаттырары көрдүнүп турар бе? 

 - Шынап-ла, төлевилел дыка ажыктыг болган. Ооң төнчү сорулгазын чиге айтып, боттаныышкынын чада аайы-биле тодарагай тургусканывыста чадавас. А кол утка - чүзү-даа чок кижилерге дузалаар бодаан бис, а өске талазында – ажылдаар сеткил-хөөннүң бары. Аныяк өг-бүлелерге, ылаңгыя өскүстерге дуза дыка херек.  

Азы төлевилелдиң сорулгазы ачы-буянда-даа болза, ол ооң-биле төнер. Киржикчилерге үлээн 200 баш хой ийи эртерде ол-ла хире санныг кылдыр мал бажы-биле төлээр чээли-дир. Дараазында киржикчилерге оларны дамчыткан соонда, «бодуң байый бергеш, өскеге дузалаш» деп туруш-биле улаштыр чоруй баар. «Кыштаг» 105 ажыл-агыйдан эгелээн, ам оларның саны 300 ажыг. 

Төлевилелди улуг назылыг кижилер ортузунга тарадып көрзе дидиңер, ону ынчаар кылбас ийик мен. «Кыштагны» ынчаар тургусканы-биле, ол чедимчелиг боду чоруп каан. А суурларда улуг назылыг кижилерге, хоочуннарга, өске чүүлдү эгелээр болза эки. Боданып, ону сүмелеңер харын!  

Андрей Чымба: - «Кыштагның» бирги киржикчилериниң дугайында чугаалаар болза. Камгалап алган малындан 200 баш хойну дараазында кордакчыларга дамчыдыптарга, ооң өнчүзүнче арткан малы шилчий бээр. Оон олар чүнү канчаарларыл?

 - Киржикчи бүрүзү ийи чыл иштинде алган чээлизин эгидип, бодунуң ажыл-ижинче көрүжү өскерлип, амыдыралын шууп өскертиптеринге бүзүрээр мен. Шынчы күш-ажылы-биле ажылдап ап, ажы-төлүн малынга ижиктирип, ажыл-агыйын быжыглап, малының баш санын өстүрүп алырын күзээр кижи-дир мен. Өг-бүлениң чедимчезиниң дөзү ол ышкажыл. Чаңгыс суур чурттуглары «кыштагжылар» бут кырынга туруп келгеш, чөлеңгииш апаарын идегел-биле көрүп, манап турарлар болгай. 

 Андрей Чымба: - Чоокта чаа, Ээрбекке аарыг бөрү малчын коданнарже халдап, мал тудуп каан деп чугаа дыңнадым. Бөрү коданда малды тудуп каанын бодаарга, аныяк малчыннарда ок-боо тудар чөпшээрел чок хевирлиг. Ам канчаарыл? Хораннап болбас, аглаашкынны чүгле аңчылар чорудар дээр болза. Малчыннар хоойлузун хүлээп, аңаа бөрүлер, мал оорларынга удур демисежир аргаларны айтыр деп турган чүве.  

- Чүү-даа кылдынмаан дээрзинге чөпшээрешпес мен. Ивижилерде база бөрү айтырыы бар. Хоойлужудулгага даянып, боо-биле хандырарын чедип алдывыс. Бирээде, Тываның Чазаа биле «Лунсин» компания  каттыжып алгаш, ивижилер деткиир фондуну тургустувус. Акша-хөреңгини мөөңнээш, ивижилерге берге байдалдарда чугула херек, ок-боону база, садып бердивис. 

 Бөрүлер дугайында. Кызып тургаш азырап алган малывысты хыдып турар араатаннар ол. Өвүрге бо чаа-ла, 30 баш бөрүнү узуткаан. Ол-даа канчаар. 5 чыл бурунгаар чаңгыс-даа дириг хой арттырбайн, бүдүн коданны чок кылып каапкан. Ынчангаш малчыннарга бөрү - эң-не каржы дайзын-дыр. Амгы үеде Тывада бөрүлер саны 3 муң ашкан. Эртемденнерниң санааны-биле, экологтуг таарымчалыг байдалды артырар нормадан барык ийи катап хөй. 

Малчыннарның талазында бис. Хоойлуга даянып малчыннарывысты боо-биле дузалаар арганы черле тывар бис. Малчыннар эң-не берге байдалдарда, тайга-даскыл, хову шөлдерде чурттап турар. Оларның айыыл чок чоруу, чем, суг ышкаш херек.  

Мал оорунуң талазы-биле. Бо чылын мал оорунуң саны өскени харааданчыг.Корум-чурум камгалаар органнар байдалды хайгааралда тудуп турар. Сайыт Щур Александр Александрович мээң дилээмге удур базымны кылган, мал оору-биле демисежир килдисти катап тургузуп, боду ону удуртуп турар. Чедиишкиннер бар. Чижээ, Бай-Тайгада мал оорларының организастыг бөлүүн илередип, кеземче херээнге онааган. 

 Ажыы-биле чугаалаар болза, аңаа боттарывыс буруулуг бис. Чонда мал оорларын маадырлар ышкаш көөр хоозун сагыш бар. Кайгалдар дээр. Кырганнарның саап ижип олурган чаңгыс инээн оорлап апаар кижилерни канчап эрес-дидим маадырларга дөмейлээрил? Чок, оор кижини оор деп санаар мен. Өгбелеривис төлеп чок ындыг кижилерни аалдан үндүр ойладып, чон аразынче чоокшулатпас чораан.  

Кажан эвээш хандырылгалыг өг-бүлелерге мал бээр социал төлевилелдерни эгелеп тура, мал оорлаан дээш хоругдалда кеземче эртип турар кижилер-биле албан-биле барып ужурашкан мен. Кырган кижилерни, инектер алган хөй ажы-төлдүг өг-бүлелерни дегбейн көрүңер, оларның ажы-төлү кезээде сүттүг, үстүг, сметаналыг болзун деп чугаалаан кижи мен. 

 Ол чугаавыс дээштиг болган бе дээрзин билбес мен. Чигзинчиг-ле. Эр алдар дугайында билиишкин кижи бүрүзүнде аңгы. Бо таварылгада бөрүлер-биле ышкаш, «билчилгеге» идегээн ажыы чок. Демисежир херек. 

Сайлыкмаа Комбу, Тываның Чогаалчылар эвилели: - Мээң айтырыым утказы аңгы. Тываның уран чечен чогаалы көдээ ишчилерниң, малчыннарның овур-хевирин кезээде алгап чораан. Чола, Ооржак Лопсанчап, Уруле Кандан, Ынаажык дээш, өске-даа маадырлар дугайында барымдаалыг тоожулар бар. Амгы тыва чогаалдың байдалы кандыг деп үнелээр силер? Ийиги айтырыымны база салыптайн. Бистиң Тывада Чогаалчылар бажыңы чок. Эвилелдиң даргазы аныяк чогаалчыларны азы аалчыларын хүлээп алыр чери чок. Дыка хөй регионнарга четкен мен, ында чогаалчылар эвилелдери боттары офистерлиг болур чораан. 1000 хире өрегеде хөй кижи чурттакчылыг Каа-Хем суур чырык чок артпас кылдыр, электрификастаарының эге чадазын белеткээн бис. Келир чылын 731 млн хире рубльга подстанция болгаш четкилер тудуу эгелээр. 

 Энергетика адырында шиитпирлээр айтырыгларывыс ам-даа хөй. 21-ги чүс чылда төпчүткен чырык хандырылгазы чок Мөңгүн-Тайга, Тожу, Тере-Хөл дээн ышкаш, бүдүн-бүдүн кожууннарывыс бар. 

 Чырык бүдүрер дизельдиг электростанциялар бюджет акшазынга «кара үттер-дир». Чыл санында бюджеттиң чартык миллиард хире акшазын «ажырыптар». А ол чүгле кывар-чаар чүүлдүң өртээ. Үрелиишкиннерни чайладыры, бүгү Тывада бодувустуң дизельчилеривис чок болганындан, ону кылырынга аар өртектиг специалисти чалаары. 

Тоора-Хемде дизельдиг станцияда ажылдап турар оол-биле чугаалажы берген мен. А ол юрист эртемниг кижи болган! Кожуундан оон өске кижи тывылбаан. Оон мурнунда КамАЗ-даа мунуп чорбаан, дизельдиг шимчедикчи-даа көрбээн.  

Ындыг «спецтен» чүнү алыр сен? Шак ынчалдыр-ла дизельдер сандан үнүп каар, чүгле солуп четтигер, ол-ла. Чоокта чаа Кунгуртугда салган чаа генераторну элээн үр ажыглаарын дужаадым. Температура көргүзүкчүзүн, азы изий бээринде камгалаар релени үезинде солуп, көрбээнинден, бичии кезектен база механиктиң чүве билбезинден, он-он миллион рубль өртектиг станция турупкан! 

Дизельдерже миллиардтар октаарының орнунга, чырык шугуму тутканы дээре эвес-тир бе? Ындыг болзажок, чонну чаңгыс-даа хүнде чырык чокка арттырып болбас.  

Ийиде, федералдыг чазак Тожу азы Мөңгүн-Тайгада кижилер-ле чурттап турар дээш, чырык дамчыдар шугум тударынга акшаны ындыг амыр бербес. Шын ындыг, ол харааданчыг.  

Кандыг-даа черже чырыкты шөйерде ооң экономиктиг ажыктыын бадыткаар апаар. Коммерциялыг бурунгаар базымнар чок болза, тайгаже электри удазынын чорударының орнунга, кижилерни цивилизацияже чоокшулатканы дээре дээрлер. 

Ынчангаш чедери берге девискээрлерни электрификастаарда, транспорт болгаш өске-даа инфраструктура хөгжүлдези-биле холбаалыг экономиктиг төлевилелдерни кады шиитпирлээр апаар. Чижээ Мөңгүн-Тайгаже дижик, Мөген-Бүрен таварты Тыва – Алтай автооруун тудары. Бо чылын ону Россияның стратегтиг хөгжүлде планынче кииртип шыдаанывыс – эки чедиишкин. 

Өске арга база бар, курлавыр – Барыын-Хемчик кожуундан Барлык хемни дургаар, даглар кыры-биле чырык дамчыдар шугумну тудары. Кызыл-Мажалыктан ол угланыышкында орукту анаа эвес асфальтылап эгелээн бис. Үези келирге, ол ажыын көргүзе бээр. 

Оон өске арга – хуу инвесторну хаара тудары. Ындыг төлевилел база бар. Бо хүнде дизельдиг генератор ажылдадырынга чарыгдап турар хире акшага Мөңгүн-Тайганы чырык-биле хандырар холушкак системаны – дизель база хүнден октаг алыр батериялар тудуп бээрин «Хэвел» компания чөпшээрешкен. Амгызынга бодаарга, идегелдиг-даа, чиик-даа болур деп аазап турарлар. Саналды көрүп тур бис. 

Тудугга ажыглаар бойдустан онзагай даш - порфирниң база честиң улуг чыдынын шиңгээдип эгелээринге белеткенип турар Голевтиң даг-руда компаниязының төлевилели-биле Тожуже ЭДШ шөйерин көрүп турар бис. ЭДШ-ти каяа тударының чугаалажыышкыны чоруп турар. Компания Иркутск ГЭС-тен шөйер күзелдиг. А мен элээн кыскаладып – Туран таварты Шушенскоеден Ырбан биле Тоора-Хемже чырыкты киирер деп саналдыг мен.

Дина Оюн: - Чидиг айтырыгларның бирээзи орук дугайын чугааладыңар. Ам федералдыг оруктуң уун өскерткениниң дугайында. Оон аэропорт. Шагда-ла ужудуп турган Москва рейизин кезээде сонуургаар кижи мен. Эң эгезинде Свердловск таварты, оон сагынмайн тур мен, неделяда бир рейс, дараазында аэропортттуң чаартылгазы, ам бо …. 

 - Бир эвес рейс дола бээр болза, ынчан самолеттар Тываже ужарын билзе чогуур. Ылаңгыя Москваныы. Ол рейс-биле чоокта ужуп келдим, 90 олутта чүгле 24 кижи болду. А Кызылдан Москваже оон хөй – 61 пассажир. 

Москаже чаңгыс эвес авиарейстерни ажыдып турган бис. Самолеттар ужуп турган. Чүъгү долу эвес болганындан, ай санында-ла 20 хире млн рубльди чидирип турдувус.  

Чаа чыл эгезинден Москва рейизинге субсидия бээр даңзыже киирерин чедип алган бис. Аңаа оожургаан ажыы чок. Бир эвес пассажирлер саны эвээш болур болза, рейсти хаап кааптар айыыл бар. 

 Ынчангаш ол айтырыг-биле доктаамал ажыл херек. Турисчи сонуургалды оттуруп, болуушкуннар календарын тургузар. Чүгле Тываның эвес, а өске регионнарның, Моолдуң кожа-хелбээ аймактарының чер кырында чоруп турар пассажирлеринге Москва рейизин ажыглаар таарымчалыг байдалдарны тургузар.  

Ольга Возовикова: - Тываның Азияже үнерин манаар бис. чурттар аразының рейзинге хамаарыштыр чугаалап турарым ол. 

- Бистиң хөгжүлдевиске хөй аргаларны берип турар каш талалыг болуру чугула. Аңаа Тывада чок инвестицияларны киириштирер. Ынчангаш эрге-чагырга кол угланыышкыннар талазы-биле акша-хөреңгини мөөңнеп билир, эвээш чарыгдалдарлыг эки шынарны чедип алыр ужурлуг. Республиканың чаагай чоруу дээш бодунуң акшаларын, бодунуң курлавырын киириштиреринге белен кижилерни тып, ажыл-чорудулгаже хаара тудар.  

Барык-ла ажыттынмаан байлак курлавырывыс бар. Чүгле бойдус курлавырлары эвес. Бистиң географтыг туружувус, кызыгаар девискээрлер эрге-байдалывыс база ол курлавырга хамааржыр. Ол талазы-биле, кыдыг-кызыгаар эвес, а харын-даа – бүгү чуртка база Енисей Сибиринге эжик апаар. 

 Транспорт транзидиниң дугайында бодал болдунмас чүүл ышкаш турган. М-54 орукту барыын чүкче угландырарын чедип алганывыс соонда, делегейниң орук четкизинче үнер арга бисте чоокшулаан. Моолдуң Президентизинге ону чугаалаарымга, мени деткип, Хандагайтыдан Кыдат Улус Республика уунче боттарының оруун асфальтылап эгелээрин аазаан. Баттулга ооң-биле чергелештир, Моол-Кыдат кызыгаарында Булган каайлы пунктузун хөй талалыг кылырын чугаалаан. Ынчан Россиядан Моол таварты Кыдатче чүъктү дорт чедирип болур. 

Арга-хевирлерни ажыдып шыдаптар болзувусса, кижилерни арттырып алганывыс ол болур. Аныяктар өскээр чорбайн, өөредилгезиниң соонда ээп чанып келир апаар. Оон аңгыда, эмнелгелерге тывылбас чаа дериг-херекселдерни садып алырывыска, аңаа ажылдаар кижилер чок болганындан хаптап каан турбас апаар. 

Ол планда өскерилгелер эгелээни эки-дир. 2018 чылды миграция көргүзүүнүң талазы-биле эки эгелээн бис. Биске 7 муң кижи чурттап чедип келген. Студентилеривис база албан хүлээлге эрттирип чораан солдаттарывыстан аңгыда, 55-ки бригада-биле керээлиг шериглер, бистиң тывыш бүдүрүлгелеривисте ажылчыннар-дыр.  

Тыва төрээн чери апаар кылдыр өг-бүлелерин бээр эккеп, маңаа турумчуурунга бүгү-ле таарымчалыг байдалдарны тургузарын кызыдар ужурлуг бис. Оларның хөй кезии бисте ховар, херектиг мергежилдиң кижилери болганда, кандыг-бир магадылалдарны берип болур.  

Республиканың медицина палатазы-биле өске регионнарже, ылаңгыя Сахалинче докторларның чоруп турар чылдагаанының дугайында чугааны бо чоокку үеде кылыр мен. Чаңгыс-даа эмчи чоруптар болза, меңээ ОБ-дыр, а мында - он-он. Ол талазы-биле боданыр херек. Шупту чүве акшада эвес болгай. Кижилер төрээн черинге ажылдаарын чедип алыр дээш, анализти кылыр.

 Моон чорупкан эмчилер дөмей-ле ээп чанып келиринге бүзүрээр мен. Берти дизе, тывалар. А кажан чедип кээрге, чарык деспи чанында, бажыңы-даа, чагызы-даа чок бооп болур. Ол дээрге халап-тыр. Амыдыралдың ындыг байдалынга чеде бербес кылдыр, кижилерге дузалаары – бистиң айтырыывыс. 

Тывага бодунуң инициатиаваларын, бодалдарын, күзелдерин боттандырарынга, кижи, сайгарлыкчы, чогаалчы, самчы кылдыр тургустунарынга аргалар хөй-ле болурун күзээр-дир мен. Ол дээш хөй чүүлдерни кылып турар бис. Чижээ, чылда 3 муң хире чаа ажылчын олуттар ажыттынган. 

Ольга Возовикова: - Чаа чыл бүдүүзүнде ужуражып турар болганывыста, 2018 чылды доозуп тура, Силерден келир чылдың күзээшкиннерин дыңнаксадывыс, Шолбан Валерьевич… 

 - Эрттип турар чылга деңнээрге, ол оон-даа эки болзун. А 2018 чыл чедимчелиг болган деп санаар мен. Төлептиг Президентини бир үн-биле соңгуп алдывыс. Владимир Владимировичиге көргүскен бүзүреливис каш катап эглип келиринге бүзүрээр мен. Ол кээп эгелээн-дир ийин! Кара-Хаак биле Чербиже көвүрүглерни, чаа ажылчын олуттарны чижек кылдыр айтып болур.  

Бо чылда чаа, солун төлевилелдерни эгеледивис. Биче суурларны сайзырадырының дугайында. Ооң кыйгырыы-биле эрзинчилер Сарыг-Булуңда чыжыргана ажыл-агыйын катап тургузуп алган. Ол ажыл-ишке ылаптыг белеткенгенинге таарзындым. Балгазынның профтехучилищезиниң салбырын ажыдып, сад ажыл-агыйында 20 уругну өөредип турар. Чыжырганың 10 муң дөзүн олурткан. Садты участоктарга чаргаш, өг-бүлелерде быжыглаан. Чежени өстүрүп алыр сен, ол хирени ажылдап алыр. Дүжүттү үреп албазы-биле, ону садып-саарарынга база болбаазырадырынга дузалажыры – кол айтырыг ында. Чыжыргана болбаазырадыр цехти дөзевилеп турар бис. 

Биче суурларны катап тургузарынга улуг инвесторларны киириштирер. Чижээ, тускай сорулгалыг олуттарга студентилерни өөредип алырын «Межегейхөмүр»-биле дугурушкан бис. Өөредилгезин доозупкаш, компанияга ажылдаарлар, өг-бүле тудуп, маңаа арттып, үндүрүглерин төлээр. Компанияның ажылдакчыларының 22 хуузу – Кочетов суурнуң чурттакчылары. Олар ам-даа немежир.  

Тараа ажыл-агыйында – гектардан 40 центнерни ажаап алган бис! Тараавыс барда – куш фабриказы сайзыраар. Боттарының продукциязын даштыкыже үндүр садып эгелээн. Бо чылда чедиишкинивис-тир. Тараавыс бар болза, хаван ажыл-агыйын база өрү көдүрүп болур.  

Бо чылын Кызылда индустриалдыг парк тудур грантыны камгалап алдывыс, ол ажыл-херекке 300 млн. рубльди тускайлаан. Ол паркка чүү турарын, кандыг бүдүрүлгелерни тударын – бистиң бизнезивис боду шиитпирлээр. Кым ынаар салыышкын киириксеп турарыл, оларны 50-50-ге деткиир бис.  

Оон ыңай чүү ийик? Ийе, дааранылга бүдүрүлгезин катап тургустувус. Фабрикада 50 хире чаңгыс чер-чурттугларывыс Камгалал яамызының чагыын даарап, ажылдап турар. Эге дээрезинде, шалың эвээш, ажыл аар деп, хомудап турдулар. Ам дыңнаарымга, шалыңы экижээн, а бүдүрүлгени ам-даа улгаттырар планныг. Бо бүдүрүлгени онза хыналдада алган кижи мен, чүге дизе, ажыглаттынмайн чыдар дүк болгаш алгы-кеживисти ажыглалче киирип, чиик үлетпүрнү аңаа сайзырадып болгу дег? 

Өске-даа сан-чурагайларны адап болур, ооң утказы чүгле адаарында эвес. Телевизор баарында диванга чыдып алгаш эвес, а күш-ажылывыс-биле чедиишкинниг болурувус эң кол, ону чугаалаксадым. Эң кол дайзынывыс – чалгаа чорукту ажып эртер херек. Бодунуң аргаларын тып, тургузары чугула. Чедимчелиг ажыл-ишке болгаш эки инвестицияларга төлептииңерни хүннүң-не бадыткап чоруңар. 

Бодумга болгаш өскелерге мээң чагыым: бистиң күш-ажылывыс боттуг, көскү үре-түңнелдерни эккээр болзун. Кажан ажылды кылып кааш, ооң төнчү түңнелин көөрү дег таалал кайдал, ынчаан оон-даа хөйнү кылыксаарың кээр, шын ийик бе.