Бай Норбунуң салгакчызы

Бажы бедик Бай-Тайганыңбаарын дургаар мээстери, көктүг-шыктыг Көп-Сөөгү төөгүден бээр хөй малдыг ызыгуур салгаан малчыннарның алдаржаан чурту чораан, оон бээр хөй чылдар эрткен-даа болза,  ооң ат-алдары ам-даа читпээн.

Көвей малды өстүрерде,

Көктүг-шыктыг Көп-Сөөгүмнү,

Арбай, чиңге чаагай үнер

Алаак, Көп-Сөөк чуртумайны

— деп, шаанда араттар чемгерикчи, азыракчы чер-чуртун, мал-маганын мактап, йөрээп ырлажып чорааннар. Амгы үе ындыг уткалыг чоннуң ырларын  Көп-Сөөктүң делгемнеринде малчыннар ырлажып турарын аңаа баргаш, дыңнап болур. Бо чүл дээрге, бурунгуларывыстың, ада-өгбелеривистиң буян­ныг ижи — мал ажылын олар­ның салгакчылары, амгы   үениң аныяктары төлептии-би­ле уламчылап турары ол-дур.

Көп-Сөөктүң чараш, байлак бойдустуг, кадар оъттуг, суг- суггаттыг делгем одарларынга төөгүден бээр ажыл-ишчи араттар хөй малды өстүрүп, амыдырап-чурттап чорааннар. Чээрби чүс чылда оларның бирээзинге Айдың-оол оглу Салчак Норбу хамааржып турган. Олут орбас, чыдын чытпас, эрес-кежээ, муң ажыг мал-маганныг аратты Көп-Сөөктүң чону Бай Норбу деп хүндү-леп адаар чораан, ынчангаш ооң ат-алдары  улгаткан. Ада-чурттуң Улуг дайынының чылдарында совет улуска, ооң маадырлыг Кызыл Шериинге материалдыг болгаш моральдыг дуза чедиреринге улуг үлүүн ол киирген. Чүс-чүс баш малын, муң-муң акшазын, эвээш­ эвес  аъш-чемин, идик-хепти халаска белекке  берген. Бөдүүн араттың дузаламчызын Совет Чазак бедии-биле үнелеп көргеш, Кызыл Сылдыс ордени-биле шаңнаан. 1943 чылда Салчак Токаның удурткан  делегациязының кежигүн- нери-биле кады Тываның арат чонунуң үш дугаар мөөң бе­лээн фронтуга  Салчак Норбу чедирип чораан.

Ажыл-ишчи малчын ада-ие оолдар, кыстарын мал ажы­лынга ынак, эрес-кежээ салгакчылар кылдыр өстү­рүп кижизиткен. Оглу Каң-оол Норбу, уруу  Сандан Норбу (кайызы-даа ам бистиң аравыста чок) хөй чылдарда «Тиилелге», «Тээли» совхозтарның  малчыннары чорааннар. Олар шээр малдың баш санын өстүрер, уксаазын экижидер, чаш төлүн менди доруктуруп алыр талазы-биле колдуунда чыл санында  эки көргүзүглерлиг болуп келгеш, чүгле Бай-Тайганың эвес, рес­публиканың мурнакчы малчыннарның санынга киргеннер. Каң-оол Салчаковичиге Тыва Республиканың алдарлыг малчыны деп хүндүлүг атты тывыскан, Сандан Салчаковнаны  Тыва Республиканың Чазак Даргазының Хүндүлел бижии-биле шаңнаан. Бо угбашкылар ада-иези дег оолдар, кыстарын  эрес-кежээ, мал ажылынга ынак кижилер кылдыр өөреткен, кижизиткен, оларның аразында мурнакчылар база бар.

Сандан Салчаковнаның уруу Светлана кырган-ачазының, кырган-авазының, ада-иезиниң соон салгап, малчыннаар күзелин илереткеш, бүгү күш-ажылчы ажыл-чорудулгазын бо буянныг херекке тураскааткан.  Тыва уксаалыг хой­ларны, ангор өшкүлерни ол кадарып өстүрүп турар. Өгбелериниң үлегер-чижээ-би­ле кадарган малын чайын эки семиртип алырынче, кыжын оларның одарын, суггадын, ажаалдазын чогумчалыг чорударынче ол доктаамал сагышты салып келген. Бо то­даргай хемчег­лер малдың баш санын менди камгалап алырынга, оларны хүр кыш ажы­рарынга дузалап турар. То­дуг-догаа хүр кыш ашкан тө­рээн өшкүлерниң анайлары, хойларның хураганнары боткур, кадык-шыырак болур, дүрген онча-менди доругар. Ынчан­гаш Светлана Салчактың малы өскен, ооң саны сөөлгү чылдарда  бир муң баш ажа берген, Бай-Тайганың хөй мал­дыг мурнакчыларының бирээзи. Эрткен чылын Россия биле Тываның демнежилгезиниң 100 чылының байырлалын  күш-ажылчы чедиишкиннерлиг уткаан малчын­нарның санынга ол кирген. Чыл бүрүде эки көргүзүглерни чедип ап, эш-өөрүнге үлегер-чижээн көр­гү­зүп чоруур   Светлана Допчаевнаны Тыва Республика­ның Дээди Хуралының Хүндүлел бижии-биле шаңнаан. Кожуун­нуң, Кызыл-Даг сумузунуң Тө­­лээлекчилер хуралдары бол­­гаш кожууннуң, сумунуң чагыргалары төлептиг малчын­ны мактап, күш-ажылчы че­дииш­­киннери дээш чаңгыс эвес удаа байыр чедирип, шаңнап келген.

 Мал аразынга кара чажындан өскен, бүгү күш-ажылчы ажыл-чорудулгазын малды ка­­дарарының, ажаарының, өс­тү­рериниң буянныг херээнге тураскааткан Көп-Сөөктүң Бай Норбунуң салгакчызы кай­гамчыктыг ажыл-ишчи, эрес-кежээ, ак сеткилдиг, быжыг тура-соруктуг Светлана Допчаевна Салчак 50 хар­лаан юбилейин демдеглээн кежээ­ни чоокта чаа эрттирген. Аңаа ооң төлептиг амыдыра­лынга, хөй чылдарда бүдүр- ген ажыктыг ажыл-херээнге төрелдери, эш-өөрү, аалчылары бедик үнелелди бергеш, быжыг кадыкшылды, чедииш­киннерни йөрээген чечен-мерген сөстерин, ыры-шүлүүн юбилярга тураскааткан, суй белектерин берген. Бөдүүн малчынның ажыл-ижинге, амыдыралынга, ачы-хавыяазынга,  арын-нүүрүнге тураскааткан кончуг хөглүг ыры-шоорлуг, чараш танцы-самныг, оюн-тог­лаалыг солун кежээ болуп эрткен. Бөдүүн ишчи кижиниң  ажыл-ижинге бедик үнелелди бергени, кежиктиг күзээшкиннери, йөрээлдери дээш  кежээниң киржикчилеринге улуу-биле өөрүп четтиргенин Светлана Допчаевна илереткеш, сагыш-сеткилинден бердинген буянныг херээнге эки көргүзүглерни чедип алыр дээш  кызымак ажылдаарын  аазаан…

Таан-оол ХЕРТЕК.

Бай-Тайга кожуун.

Авторнуң тырттырган чуруу.

"Шын" солун