Делгелгеде — тус черниң барааннары

ТР-ниң Чазааның Даргазы Шолбан Кара-оолдуң эки эгелээшкини «Чаңгыс суур – чаңгыс бүдүрүлге» деп төлевилелиниң киржикчилери декабрь 3-4-те «Сүбедей» спорт өргээзинге  боттарының бүдүрген барааннарының делгелгезин эрттирген. Кыштың чыварлыг соогу турза-даа, ырак Тожудан, Тере-Хөлден, Мөңгүн-Тайгадан, Өвүрден болгаш республиканың аңгы-аңгы хоорай, суурларындан сайгарлыкчылар чыглып келген.

Делгелгениң баштайгы хүнүнде ТР-ниң Чазааның Даргазының 1-ги оралакчызы Владимир Фалалеев база яамылар сайыттары болгаш ТР-ниң Дээди Хуралының депутаттары сайгарлыкчыларның бүдүрген барааннарын сонуургап көргеш, тус черниң бараан бүдүрүкчүлери-биле «Чаңгыс суур – чаңгыс бүдүрүлге-2015» деп темалыг «төгерик столду» эрттирген.

Ажык чугаалажыышкын үезинде кожууннарның төлээлери боттарының бүдүрүл­гезиниң дугайында таныштырып, келир чылдың сорулгаларын  чугаалашканнар. Чаа 2015 чылдың моорлап кээринге чедир каш-ла хонук арткан, бо төлевилелге шиитпирлиг киржир, бүдүрүп турар бараанын көвүдедирин, кол чүүл – ооң шынарынче кичээнгейни угландырарын база ийи айда чаңгыс катап делгелгени эрттирерин оралакчы дарга Владимир Фалалеев дыңнаткан. ТР-ниң көдээ ажыл-агый сайыды Сергей Огнев тус черниң барааннарын  көвүдедир бүдүрерин база дериг-херексел садарынга деткимче албан херек дээрзин  демдеглээн. 

Бүдүрген барааны көвүдээн

Эрткен чылдан бээр амгы үеге чедир бүдүрүлгезиниң ажылын калбартып алган сайгарлыкчыларга ижер, арыг суксуннуг Таңдыдан «Бай-ХаакАква» КХН хамааржыр, бо суксуннар  республикадан дашкаар тарай берген. Амгы үеде бо сайгарлыкчы эът болбаазырадыр ажылды немей тургускан. 

Бии-Хемниң Өөктен арат ажыл-агыйлыг Аяс Түлүш сүттен янзы-бүрү чемнерни болбаазырадыры-биле немей тургускан бүдүрүлгелиг. Чөөн-Хемчиктен Айлана Сат «Хүндү» сүт болбаазырадыр бүдүрүлгези бараанын аай-дедир сөөртүр соодукчулуг машинаны садып ап, ажылын шуудаткан. Бо ажылын ам-даа улгаттырары-биле эъткир, сүткүр инектер садып алыр сорулгазын ол таныштырды. Мөңгүн-Тайганың «Мөген-Бүрен» КУБ бо удаада сарлык сүдүнден курут, ээжегей, мармеладтар, хой, сарлык эъттеринден хеңме, манчы-хуужуур, тырткан болгаш оон-даа өске каш янзы чемнерни делгээн. Мөген-Бүрен суурда хлеб быжырар, дүк,  макарон, сүт болгаш эът кылыгларының — шупту 6 биче бүдүрүлгези бар. Малдың дүгүнден идик-хепти, аъш-чемни шупту боттарының суурунда бүдүрүп кылып турар. Олар өгнү бүрүнү-биле боттары дерип алыр, бол­баазыраткан дүгү — дүрүг-дү­­рүг.

Чаа тургустунган биче бүдүрүлгелер

2014 чылда чаа немешкен бүдүрүлгелер база бар. Тес-Хемниң Самагалтайдан   «Тыва дүк» бүдүрүлгезин  Виктор Арина июль айда тургузуп алган. Ол хойнуң чымчак дүгүн дыткаш, тыва тоннар, чадыглар даарап турар. Дүктү  малчыннардан хүлээп алыр. Моон соңгаар-даа  бүдүрүлге­зин улгаттырар сорулгалыг. Бо ажылды шуудадыр болза, малчыннарның турлагларында хадып чыдар дүктерни бээр дужаап болур-дур, эки ажылды эгелээн деп бодаар мен. 

Ак-Довуракта «Апрель» КХН тудуг материалдарын бүдү­­рери-биле ажылының таваан апрель айда  эгелээн. Март айдан эгелеп Барыын-Хемчиктен «Саянкөдээтудуг» КХН тудуг материалдарын бүдүрүп турар.

Ыраккы Тере-Хөлден Чойгана Сат тус черниң дой-довураандан тууйбу кылыр сайгарлыкчы ажылын июльда эге­лээн. Бо кожуундан база бир сайгарлыкчы Аяна Ыймажап «Тарыс» аржаанынга турисчи баазаны ажыдар сорулгалыг. Документ, бижик-саавырын белеткеп алган, ажылды кылып эгелээринге белен.

Эм шынарлыг аржааннар Тывада хөй. Оларны чаартып, чурумчудар сорулгалыг сайгарлыкчыларның немежип турары өөрүнчүг. Ооң бирээзинге Чаа-Хөлден алдаржаан аржаанывыс «Ажыг-Сугну» чаарткан сайгарлыкчы Эдуард Кара-Салды хамаарыштырып бо­лур.

Кыдыг-кызыгаарда Мөңгүн-Тайганың Мугур-Аксында «Малчын» КУБ аъш-чем болбаазырадыр ажылын чоокта тургускаш, бо делгелгеге бир дугаар киржип келгеннер. Бүдүрүлгениң директору Изольда Тондарның чугаалап турары-биле, мал ажылдыг бүдүрүлгеде моол улустуң технологиязы-биле далгандан кылган аъш-чемни кылып эгелээн. Моолдарның аъш-чем кылыры уткалыг, чаагай-чаңчылдарын дыка эки сагып чоруур. Мөңгүн-тайгажылар оларның арга-дуржулгазын өөренип, ажылдап турарлар.

Эки кылган ажыл— элеп-читпес алдар…

Республиканың ырак-чоок булуңнарындан келген төлээлер боттарының ажылдарын таныштырды.

Мария Куулар, Таңды кожуун чагыргазының даргазының  экономика талазы-биле оралакчызы: «Бистиң кожуундан бо 3-кү делгелгеге 10 сайгарлыкчы боттарының бараанын эккелген. Мурнуку чылдарда ажылын эгелээн сайгарлыкчылар  бүдүрүп турар бараанын көвүдеткен. Чижээ, «Бай-ХаакАква» КХН аржаан суг болгаш шай суксуннар бүдүрүп турган болза, амгы үеде эът аймаандан чемнерни бүдү­рүп эгелээн. Кожуунда сайгарлыкчыларның бүдүрген барааны ийи катап көвүдээн.  2013 чылда 12 миллион турган болза, бо чылын 10 айның түңнели-биле 19 миллион четкен.  Немежип турар сайгарлыкчылар бар,  Начын Ооржак суугуларны, бок төгер доскаарларны, албан черлериниң херимнерин чаартып кылып эгелээн.  Сүт-бараан фермазы сүдүн чүгле дужаап турган болза, ам боттары ааржыны, ээжегейни, таракты база янзы-бүрү чемнерни болбаазырадып  эгелээн.    Удавас база бирээ сүт болбаазырадыр бүдүрүлге немежир, олар чүгле электри чырыын манап турар. Кожуунда биче бүдүрүлгелер саны немежип, бүдүрген   аржаан сугларывыс республикадан дашкаар үндүр саттынып турар».

Айыжы Иргит, Кызыл хоо­райдан аныяк сайгарлыкчы: «Арбай далганы кылыр ажылды эжим Соруктуг Ондар-биле сүмелешкеш чоокта чаа кылып эгеледивис. Бо чемни дүргени-биле амданныг кылдыр каш янзы холумактыг чемнер-биле кылыр. Мында кандыг-даа хора чок. Тыва чоннуң шаг-төөгүден бээр тарып, чип чораан чеми – арбай далганы-биле чаагай чемни дүрген кылыптар».

Азията Дамба, Чаа-Хөлдүң Кызыл-Дагдан сайгарлыкчы: «Чодураа» көдээ бүдүрүл­­ге кооперативи тарааны, кызыл-тасты тарып турар. Тарааны  «Аймыырлыг» деп черде тарып турар.  Бо ажылдың эгелекчизи, башкарыкчызы ачам Каадыр-оол Ондарович Балбан-оол, ол ам 68 харлыг. Шупту ажылды  7 кижи хол-биле кылыр.  Тараа тарыыр шөл амгы үеде улгаткан, ынчангаш комбайн-биле кезип турар. Ол техника кожуунда чаңгыс санныг. Тарааны белеткээш, саазын хаптарга куткаш, чонга садып-саарар. Бо бараан садыгларның делгүүрүнде бар».

Оксана Каң-оол, Ак-Довурак хоорайдан сайгарлыкчы: «Бо чылын тудуг материалынга хереглээр шлакоблокту бүдүрүп эгеледивис. Ооң-биле бажың тудуп болур. Херимнер, кижи кылаштаар оруктарга чадар материалдарны база кылып турар. Бо делгелгени эрттирип турары дыка эки-дир. Бистиң ажылывысты улус дыка сонуургаар, айтыргаш, чагыгны-даа киирип турлар. Туткаш кылып эгелээн ажылывысты ам-даа бурунгаар хөгжүдер кү­­зелдиг бис».

Марьянна Оюн, Бай-Тайганың Кызыл-Даг суурдан  сайгарлыкчы: «Ары азы­раар ажылды 4 чыл бурунгаар эгелээн бис. Баштайгы чылда 3 уя турган, амгы үеде 15 уя четкен. Ол дээрге арыларның чурт­таар бичии бажыңчыгажы-дыр. Бир уяда үш чүс муң ары бар. Чайгы үеде 210 кг ары чигирин алыр. Чылыг үе­­­де сериин чай­лагже тайгаладыр, чечек-чимис чиир, чигир хөй херек. Майдан эгелээш ары бодунуң чигирин берип эгелээр. Мынчаар ажылдаарга орулгалыг болур, эки чорду. Деткимчени кожууннуң Чонну ажылга хаара тудар төвүнден алган бис». 

Делгелгениң түңнели

Декабрь 4-те  «Бир суур –бир бүдүрүлге-2014» төлевилелиниң 3-кү делгелгезин байырлыг байдалга хаап, тиилекчилерни хүндүлел бижиктер-биле мактап, шаңнаан.  «Эң бедик көргүзүг­лүг кожуун» деп атка Таңды кожуун, «Бүдүрүп турар барааны эки шынарлыг» дээш Бии-Хемден «Артыш» арат ажыл-агыйы, Барыын-Хемчиктен «+ргээ» чазанылга бүдүрүлгезиниң ээзи Сылдыс Кууларны, Шагаан-Арыгдан дарган ажылдыг хуу сайгарлыкчы Омак Хертекти, «Муниципалдыг бренд» дээш Чөөн-Хемчиктен «Хүндү» сүт бүдүрүлгезин, «Чоннуң шилилгези» деп шаңналга Мөңгүн-Тайгадан «Сайзырал» КХН, Чаа-Хөлден «Чодураа» көдээ бүдүрүлге кооперативинге болгаш Каа-Хемден «Сизим» көдээ бүдүрүлгезинге шаңналдарны тывыскан.

ТР-ниң Росхереглекчилерниң эргелелин хайгаараар албан чери эки ажылдыг бараан бүдүрүкчүлеринге өөрүп четтириишкинниң бижиктерин Кызыл хоорайдан эът кылыгларындан 12 янзы чемнерни бүдүрүп турар хуу сайгарлыкчы Якоб Нанеташвилиге, Мөңгүн-Тайгадан сүт болбаазырадыр «Сайзырал» бүдүрүлгезинге, Бии-Хемден арат ажыл-агыйлыг Аяс Тюлюшке, Таңдыдан Вячеслав Соянга, Барыын-Хемчиктен Владимир Сарыгларга берген.

Бүгү-россияның «Россияда чүс шынарлыг бараан» конкурузунга  «Кызылдың хлебкомбинады» биле «Тывасүт ААН бүдүрүлгелери база хуу сайгарлыкчы Якоб Нанеташвили хүндүлел бижиктерге төлептиг болганнар.

Бо  делгелге бистиң респуб­ликавыстың бурунгаар хөгжүлдезинге улуг идиглиг. Чылдан чылче чаартылгалар көвүдеп, киржикчилерниң саны немежип турар.  Бистер  чоок-кавы регионнар-биле база кожа чыдар Моол чурту-биле сырый харылзаалыг бис. Боттарывыс­тың бүдүрген бараанывысты республикадан дашкаар үндүр садары арткан дээрзин ТР-ниң Экономика сайыды Елена Каратаева түңнээн.

Ийи хүн үргүлчүлээн делгелгеге көдээ ажыл-агый угланыышкынының 62 хуу барааны, тудуг, энергетика, амыдырал хандырылга болгаш коммунал ажыл-агыйының үлет­­пүр барааны 24 хуу, 14 хуузу каасталгалар болгаш өске-даа аймаа болган. 

Тываның Чазааның Баштыңы-Даргазы Шолбан Валерьевич бо төлевилелди амыдыралга улам быжыктырары-биле келир чылын база уламчылаар кылдыр узаткан.  Бөдүүнү-биле чугааларга, «ажылды эгелеп алганда, эчизинге чедер» дээш чоннуң артындан «идип», деткип турар. Мээң тыва чонум бурунгаар сайзыразын, эки чурттазын, боттарының кылып шыдаар ажылын бүдүрзүн дээн күзелдиг. Деткимчени ол хире берип турда, бадыткалды көргүзери бистен хамааржыр.

Анисья ТЮЛЮШ.

Альберт Хомушкунуң тырттырган чуруктары.