Тыва чурттуң маадырлары төөгүде уттундурбас!

Улуг Тиилелгениң 68 чылынга тураскааткан байырлыг чыскаал май 9-та Арат шөлүнге эртенгиниң 10 шакта эгелээн.

   Байырлал хүнүнде эртежик-ле хоорайның чурттакчы чону идепкейлии-биле чыглып, чыскаалды улам хей-аът киирген. Хүндүлүг олуттарже Ада-чурттуң Улуг дайынының хоочуннары, тылдың киржикчилери чалаттырган. Тыва Республиканың Чазааның кежигүннери, ТР-ниң Дээди Хуралының (парламентизиниң) депутаттары дээш, өскелер-даа хайым чоннуң аразында. Тиилелгениң, Россия Федерациязының, Тыва Республиканың күрүне туктарын туткан бөлүк баштаан чыскаалга кызыгааржылар, полицияның, Онза байдалдар яамызының Тыва Республикада эргелелиниң, суд приставтарының ажылдакчылары, дайын киржикчилери болгаш хоорайның өөредилге черлериниң студентилери, школачылар дээш, өскелер-даа киришкен.

    Байырлыг чыскаалдың эрттирикчилери Аюхан Кол болгаш Долаана Монгуш Ада-чурттуң Улуг дайынының хоочуннарынга, тылдың ажыл-ишчилеринге болгаш республиканың чурттакчы чонунга байыр чедирип, чаагай күзээшкиннерни кылган. Тыва Республиканың шериг комиссары, полковник Юрий Марков Россия Федерациязының камгалал сайыды Сергей Күжүгетович Шойгунуң дужаалын номчаан.

Тыва Республиканың Баштыңы — Чазааның Даргазы Шолбан Кара-оол байыр чедирип, чүве чугаалаан:

— «Бо онза, ыдыктыг хүннү байырлап тура, төөгүже хая көрүнмес аргавыс чок. Кажан Тыва тускай бот-догуннаан күрүне тургаш, гитлерге удур коалицияга бир дугаар каттышкан, ол ышкаш Совет Эвилели ол хамчыкка удур бирги талалакчызы болганын чоргаарал-биле сактыр бис. Бо чылын төрээн чурту дээш маадырлыг чоруун көргүскен тыва эки турачыларның дайын шөлүнче аъттаныпканындан бээр 70 чыл оюн демдеглеп турарывыс бо. Байырлыг чыскаалга «Өлүм чок полктуң» составынче кирип турар тыва эки турачыларның салгалдарының киржип турары өөрүнчүг. Тиилелгениң күчүлүг коңгазы ыраккы 1945 чылдарда эткен-даа болза, шаңнал-мактал боттарының маадырларын бо үеге чедир тып чоруур. Байырлал бүдүүзүнде Ада-чурттуң Улуг дайынының хоочуну Георгий Ефимович Лукинниң барык 70 чыл бурунгаар кылган маадырлыг чоруу дээш, дайын киржикчизинге «Эрес-дидим чоруу дээш» медальды тывыстывыс.

Хоочуннар-биле кады бистиң чуртувустуң аныяк хамаатыларының чаңгыс одуругда турарынга кижи өөрүвес арга чок. Аныяктар—келир үеде бисти солуур төлептиг кижилер. Олар дайын хоочуннарындан үлегер-чижек ап, улуг назылыгларны амдан эгелээш карактап кадагалап, бедик хүндүткелди көргүзүп турар. Төрээн чурту дээш амы-тынын харамнанмайн, дайын-чаага маадырлыг киришкеш келген дайынчыларга мөгейип, оларның чедимчелиг, чаагай чоруу дээш чогуур кичээнгейни салыры кижи бүрүзүнүң дорт хүлээлгези. Аныяктар чүгле дайын хоочуннарынга эвес, а шеригге албан-хүлээлгезин эрттирип турган боттарының ачаларынга, улуг акыларынга болгаш амгы үеде Россияның камгалал сайыды, чаңгыс чер-чурттуувус Сергей Шойгуга чоргаарланыр ужурлуг. Бо хүн Тываның төлептиг оглунуң Кызыл шөлге Тиилелгениң чыскаалын удуртуру тыва чонга канчаар-даа аажок улуг өөрүшкү, чоргаарал-дыр. Байырлал-биле, аас-кежикти, тайбыңны, арыг, ак-көк дээрни сеткилимниң ханызындан күзедим!».

Чыылганнарга ТР-ниң Дээди Хуралының (парламентизиниң) даргазы Каң-оол Даваа, Тывада федералдыг кол инспектор Александр Попов, ТР-ниң Хөй-ниити палатазының даргазы Хонук-оол Монгуш, тыва эки турачы Кыстаа Ондарның уйнуу Родион Монгуш, Ада-чурттуң Улуг дайынының хоочуну Тамара Фунтикова дээш, өскелер-даа чыылганнарга байыр чедирген.

«Өлүм чок полк» деп Бүгү-россияда чарлаан акцияның адаа-биле дайын хоочуннарының, тыва эки турачыларның салгалдары, ажы-төлүнүң байырлыг чыскаалда бир дугаар киржип турар. Ооң составынче бо удаада 300 кижи кирген. Байырлыг чыскаалды эскадрон санитары, фронтучу Вера Чүлдүмовна Байлактың кичээнгейлиг көрүп, дыңнап олурары байырлалды улам каастаан. Хоочуннуң дайын шөлүнге эштери—төөгүлүг командир Кечил-оол Түлүштүң болгаш комиссар Байсклаң Монгуштуң салгалдарының чыскаалда киржип турары Вера Чүлдүмовнаның сагыш-сеткилинге сактыышкыннарны оттурганы чугаажок. Чыскаалга киржири-биле Тожудан кавалерист Ака Седип-оолдуң уруу болгаш уйнуу албан-биле чедип келген. Олар фронтучунуң чуруун бедик көдүрүп алган, чоргаар кылаштап чорду. Мындыг хевирлиг дайын хоочуннарының ажы-төлү тайбың үеде өгбелериниң чуруктарын көдүрүп, бүзүрелдиг бурунгаар базып чораан. Олар төрээн чериниң мурнунга ыдыктыг хүлээлгезин шынчы күүседип чораан өгбелеринге чоргааралын илередип турганнар.

Таптыг-ла 70 чыл бурунгаар фашистиг Германияже Тыва Арат Республикадан 11 танкычы, 2 ужудукчу, 206 кавалерлер оларның аразында 10 аныяк кыс аъттаныпканнар. Бо хүнде оларның аразындан чаңгыс дириг арткан фронтучу—төөгүлүг Вера Байлак. Морозов аттыг дивизия гвардиязының улуг лейтенантызы Сат Бүрзекей, улуг сержант Доңгур-Кызыл Ховалыг, Түметей Оюнга 1944 чылда Совет Эвилелиниң Маадыры аттарны тыпсыр деп тургаш, 2010 чылга чедир ооң дугайында шимээн чок турган. Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол архив ажылдарын күштелдирип, документилерни катап көдүргениниң соонда, ук документилерни чурттуң удуртулгазынче өөренип көөрү-биле чоруткан. Түңнелинде барык 60 чыл эрткенде, Россияның Президентизиниң Чарлыы-биле эскадроннуң 3 дайынчызынга Ада-чурттуң Улуг дайынының Орденнерин тывыскан. Бедик шаңналды оларның ажы-төлү хүлээп алган.

Москваның шагы-биле таптыг-ла 10 шакта республиканың чурттакчылары Арат шөлүнде аскан улуг экранга Кызыл шөлде Тиилелгениң парадының дорт дамчыдылгазын көөр аргалыг болган. Россияның Маадыры, РФ-тиң камгалал сайыды, бистиң чаңгыс чер-чурттуувус Сергей Шойгунуң бүгү чуртуң байырлыг парадын удуртуп турарын канчаар-даа аажок чоргаарал-биле, бедик көдүрлүүшкүннүг чон көрген. Кызыл шөлге байырлыг чыскаалга Россияның шериг кезээнде албан-хүлээлгезин эрттирип турар чаңгыс чер-чурттугларывыс Кызылдан Никита Илларионов биле Барыын-Хемчиктиң Кызыл-Мажалыктан Меңги Олчат-оол киришкен.

Дайын чылдарының ырылары куттулган

Байырлыг чыскаал соонда, Арат шөлүнге Улуг Тиилелгениң 68 чылынга тураскааткан «Салгалдарның мөгейии болгаш сактыышкыны» деп байырлыг концерт эгелээн. Дайынчы хептиг оолдар, кыстарның шимченгир, кашпагай танцызы дайын шөлүнде болуушкуннарны көргүскен. «Кызыгааржы» ансамблиниң солизи Василий Кокоулин «Смуглянка», «Энелер» ансамбли «Дайынчы салгалдың ыры», Мартый-оол Анай-оол «Солдат оол чанып олур», «Чечек-Саяннар» ансамбли «Танкычыга чагыг» деп дайын чылдарының билдингир ырыларын күүседирге, чон катай ырлажып, аажок сонуургаан. Сураглыг «Көк аржыылчыгаш» деп чоннуң ынак ырызын «Найысылал» ансамблиниң ыраажызы Юлия Санаа бараалгаткан. Байырлыг концертке «Катюша», «Солдат», «Потому что мы пилоты», «Акым солдат» деп ырылар куттулган. Кызылдың школаларының чогаадыкчы бөлүктери, өөреникчилер дээш, өскелер-даа уран талантызын чонга бараалгаткан.

Ол-ла кежээ Тываның хөгжүм-шии театрынга «Өгбелерим — чоргааралым» деп Тываның национал оркестриниң концертин чон сонуургал-биле көрген.

Чоннуң, 1945 чылдың тиилелгелиг майындан бээр хөй чылдар эрткен-даа болза, Улуг Тиилелгени чылдан чылче улам бедик деңнелге байырлап турары чоргааранчыг. Ада-чурттуң амыр-тайбың, чаагай чоруу, ат-алдары, келир үези дээш амы-тынын берип чораан тыва эки турачыларның Ада-чурттуң Улуг дайынынга немец-фашистиг эжелекчилерни чылча шаварынга эрес-маадырлыг чоруун көргүскенден бээр 70 чыл оюн демдеглеп турарывысты база катап демдеглеп каары артык эвес. Оларның чаныш-сыныш чок эрес-маадырлыг чоруу кезээ мөңгеде бистиң чүректеривиске чырыткылыг тураскаал болуп артар!

Шаңнал медаль ээзин тыпкан

Май 8-те В.Көк-оол аттыг национал хөгжүм-шии театрынга Ада-чурттуң Улуг дайынынга тиилелгениң 68 чыл оюнга тураскааткан байырлыг хурал болуп эрткен. Аңаа ТР-ниң Баштыңы-Чазааның Даргазы Шолбан Кара-оол дайын хоочуннарынга болгаш оларның өг-бүлелеринге байыр чедирери-биле чалаан. «Теле-көвүрүг» дорт харылзаа дамчыдылгазынга киришкеш, Вера Чүлдүмовна Байлак болгаш өске-даа дайынның болгаш күш-ажылдың хоочуннары залче кирип келири-биле билек байырлыг кежээниң киржикчилери – залга орган кижилер шупту бут кырынга туруп кээп, диңмиттиг адыш часкаашкыннары-биле байыр чедирип уткуп алган.

Шолбан Валерьевич Кара-оол дайын киржикчилеринге Улуг Тиилелгени чаалап бергени дээш чүректиң ханызындан изиг байырны чедирген соонда, 68 чыл эрткенде ээзин тыпкан медальды Кызыл хоорайның чурттакчызы Георгий Ефимович Лукинге тывыскан. «Эрес-дидим чоруу дээш» деп медальды Георгий Лукинге Эстонияны хосташканы дээш тывыскан. Биче лейтенант пулеметчу Георгий Лукин 1945 чылда Улуг Тиилелгениң хүнүнде безин 20 хар четпээн оол турган. Эстонияның Тарту хоорайны хостажып тургаш ол балыглаткан, Свердловск хоорайның госпиталынче ону чорудупкан. Ынчалдыр-ла ол шаңналындан азып чоруй барган. Ынчалза-даа 68 чыл эрткенде шаңнал солдатты тып чедип келгени ол. Диңмиттиг адыш часкаашкыннары чаңгыланып турда, Шолбан Валерьевич медальды Георгий Ефимович Лукинге тыпсып берген. Боодал чечек туткан хөй кижилер фронтучуну ол дораан үглей берген.

Байыр чедирип тура, Ш.В.Кара-оол бо чыл Тываның төөгүзүнде онзагай чыл дээрзин демдеглээн. Удавас тыва эки турачыларны фронтуже үдээниниң 70 чыл оюнуң байырлалы келир. Эки турачыларывыс одуруу чылдан чылче кызырылза-кызырылза, ам аравыста дың чаңгыс маадыр эне Вера Байлак арткан. Дайынчы салгалдың эстафетазын оларның салгалдары бөгүн хүлээнип алганын, дайын төлдери салгалдың маадырлыг чоруун, улуг кижилер-биле деңге тиилелге дээш киирген оларның үнелеп четпес үлүг-хуузун ол демдеглээн.

Кежээ Тываның уран чүүлүнүң тергииннериниң концерти-биле доозулган.

Светлана Балчыр,
Алдынай Бады-Хоо.
Алдын-Херел Апыкааның тырттырган чуруктары.