11.02.2022
2022 чылдың февраль 10-да үр аараан соонда 97 харлыында шылгараңгай эртемден, төөгү эртемнериниң доктору, Тываның улустуң чогаалчызы, Россия Федерациязының болгаш Тыва Республиканың культуразының алдарлыг ажылдакчызы, Тыва Республиканың эртеминиң алдарлыг ажылдакчызы Монгуш Борахович Кенин-Лопсанның чүрээ сокпастай берген.
Республиканың Чазаа Монгуш Бораховичиниң өг-бүлезинге деткимчени көргүзүп, сөөлгү оруунче үдээринге дузалажыр. Тываның Баштыңының даалгазы-биле орнукшудулганы организастаар чазак комиссиязын тургускан.
Чарлыышкынның езулалы февраль 12-де 11.00 - 14.00 шактар аразында Улусчу чогаадалга бажыңының дараазында адрезинге болуп эртер: Кызыл хоорай, Щетинкин-Кравченко кудумчузу, 46.
Монгуш Борахович Кенин-Лопсан 1925 чылдың апрель 10-да Тыва Арат Республиканың Чөөн-Хемчик кожууннуң Хөндергей сумузунуң Чаш-Тал деп черинге төрүттүнген.
Кызылдың дугаары 2 ортумак школазын дооскан, Ленинградта күрүне университединиң Чөөн чүк факультединиң доозукчузу. Кызылдың башкы училищезинге башкылап, Тываның ном үндүрер черинге редакторлап ажылдап чораан. Хөй чылдарда, 1966 чылдан 2017 чылга чедир, Тыва Республиканың Алдан-Маадыр аттыг Национал музейинге ажылдап, тыва чоннуң дыка хөй салгалдарының өртээ чок эртинелерин чыып, кадагалап келген.
1982 чылда «Тыва хамнаашкынның сюжеттери болгаш поэтиказы. Төөгү-этнографтыг катап тургузуушкуннуң дуржулгазы” темага эртем кандидады атты камгалаан. 1997 чылда – “Тыва хамнаашкынның этнографтыг шинчилелиниң айтырыглары. Хамнарның аас чогаалының материалдарының изи-биле” темага төөгү эртемнериниң доктору эртем адын камгалаан. Ооң чыып, шинчилээн болгаш парлаткан материалдары бүгү-делегейниң база ниити-эвилелдиң эртем хүрээлелинге калбарып тараан. М.Б. Кенин-Лопсанның тыва хамнаар чорукка холбашкан эртем салгалы – келир үеде шинчээчилерге эртинелерниң узуп четпес кудуу, бай-байлак үндезин дөзү болур.
Тыва хамнаашкынның дугайында билиглерни кадагалаар херекке база Тыва Республиканың ол сүлде-сүзүк ёзу-чаңчылдарының катап тургузуушкунунга киирген үлүг-хуузу дээш 1994 чылда Хамнаар чорукту шинчилээр америк фонд аңаа “Хамнаашкынның дириг эртинези” деп хүндүлүг атты тывыскан.
Ооң эртем ажыл-чорудулгазының база бир чугула адыры – этнопедагогика. 1994 чылда Республиканың Башкылар билии бедидер институду ооң «Тыва чоннуң бурунгу ужурлары» деп номунуң бирги кезээн үндүрген, а эртемденниң хөй чылдарда кылган ажылының «Тыва чоннуң ыдыктыг чаңчылдары» деп аттыг ийиги кезээн 1999 чылда парлаан, ол ийи улуг ажыл «Тыва чаңчыл» деп монографияның өзээ болур.
Чалалга ёзугаар Монгуш Борахович Кенин-Лопсан Европаның дыка хөй чурттарынга – Австрия биле Швейцарияга (1996), Германияга (2000) база АКШ-ка (1998), Италияга (2001) лекцияларны номчуп, илеткелдерни кылып келген. Тыва Республиканың Алдан-Маадыр аттыг Национал музейиниң “Азия төвүнүң хамнары. Тыва чоннуң тоолчураан чугаалар салгалы” деп темалыг бүгү-делегей делгелгелеринге база үнүүшкүннүг делгелгелерге доктор Кенин-Лопсан киржип, Берлинниң университединге “Хамнарның эдилелдериниң сүлдези” деп лекцияны номчаан.
Монгуш Борахович Кенин-Лопсан – чогаалчы, фольклорист, этнограф, хамнаар чоруктуң шинчээчизи болгаш хөй-ниити ажылдакчызы. 1968 чылдан бээр ССРЭ-ниң Чогаалчылар эвилелиниң кежигүнү. Тос романның, ооң иштинде “Чылгычының өө” этноэпостуң автору, «Улуг чол” деп аттыг баштайгы шүлүктер чыындызы 1956 чылда үнген.
Ол тыва дылче Пушкинниң, Некрасовтуң, Шевченконуң, Байроннуң, Гейнениң өлүм чок чогаалдарын очулдурган. Ооң чогаалдарын орус, украин, латыш, болгар, итали, моол, немец, англи дылдарже очулдурган.
Монгуш Борахович Кенин-Лопсан I чергениң Буян-Бадыргы ордени, Тыва Республика ордени, «Ада-чурт мурнунга ачы-хавыяазы дээш” орденниң II чергезиниң медалы-биле шаңнаткан. Ол – Тываның улустуң чогаалчызы, төөгү эртемнериниң доктору, Россия Федерациязының болгаш Тыва Республиканың культуразының алдарлыг ажылдакчызы, Тыва Республиканың эртеминиң алдарлыг ажылдакчызы, Нью-Йоркта эртемнер академиязының ёзулуг кежигүнү, С. А. Сарыг-оол аттыг шаңналдың, Хамнаар чорукту шинчилээр америк фондунуң “Хамнаашкынның дириг эртинези” хүндүлүг аттың эдилекчизи, тыва хамнарның назынында президентизи, Кызыл хоорайның хүндүлүг хамаатызы, ХХ чүс чылда Тываның шылгараңгай кижизи.
Тываның улуг эртемдениниң, этногравының, шүлүкчүзүнүң дугайында сактыышкын бистиң чүректеривиске кезээ мөңгеде артып калыр. Тыва Республиканың Баштыңы В. Т. Ховалыг, Тыва Республиканың Чазааның кежигүннери ооң төрээн болгаш чоок кижилеринге, Тываның эртеминиң болгаш культуразының шылгараңгай ажылдакчызы Монгуш Борахович Кенин-Лопсанның салым-чаяанының мөгейикчилеринге ханы кажыыдалын илергейлеп тур.