Орус дыл башкылаашкынын деткиири

Орус дылды школаларга өөредириниң болгаш башкылаарының күрүне деткимчезиниң тускай сорулгалыг программазын Тывага ажылдап кылыр.

Тываның Баштыңының чанында Хамааты эгелээшкиннер чөвүлелинге болган чугаа ындыг түңнел-биле доозулган. Чоннуң орус дылды билириниң талазы-биле айтырыгны чөвүлелге тургускан Чазак Даргазы Шолбан Кара-оол ол программаны акшаландырар дээш бүгү күжениишкиннерни үндүрер мен дээрзин медеглээн. Орус дылды өөредири республиканың мурнады хөгжүдер экономиктиг сорулгалары-биле чаңгыс одуругга турар ужурлуг деп, ол айыткан.

Чөвүлелдиң хуралын ажыдып тура, Шолбан Кара-оол мынча дээн: «Аңгы-аңгы байдалдарның уржуунда республикага чаңгыс дылдыг кижилер көвүдээн, ол чорук тыва аныяктарның орус дылды билириниң деңнелинге салдар чедирип турар. Мындыг байдалды дарый шиитпирлээри болдунмас. Ону шиитпирлээриниң өске аргаларын дилээр херек. Чугаа болза, бистиң республиканың чурттакчыларының хамаатылары болуп турары күрүнезиниң албан-езузунуң дылын чүгле эки билириниң дугайында чорбайн турар. Чугаа болза, орус дылды кошкак билир чорук бистиң уругларывыска амыдыралдың оруун тып алырынга шаптык болурунуң, чедиишкинниг ажыл-херектерже оларның оруунуң чамдыкта хагдына бээриниң дугайында болуп турар. Адак соонда орус дылды тергиин эки билирин республиканың экономиктиг эрге-ажыктары негеп турар.

Бо байдалды өскертир дээш регионнуң эрге-чагыргалары хөй ажылдарны кылып турар. Ындыг турбуже мурнуку үелерде политикага болдурган частырыглар, өөредилге системазында четпестер, мындыг чоруктуң уржуунуң улуг болурун чедир билбээни, бо айтырыглар өйү кээрге, ала-чайгаар шиитпирлеттине бээр дээн идегелдер мындыг түңнелге чедирген. Ынчангаш амгы үеде чүгле улуг күжениишкиннер эвес, доктаамал ажылдың системазы херек, аңаа бүгү ниитилелди киириштирери чугула».

Ындыг программаның чамдык өзек чүүлдерин Тываның Баштыңы эртемденнерге болгаш специалистерге өөренип көөр кылдыр саналдаан. Чижээ, 2014 чылды орус дылдың чылы кылдыр чарлаар. Ол саналга дүүштүр Өөредилге болгаш Культура яамылары орус дыл өөредилгезин сайзырадырының талазы-биле тодаргай болгаш билдингир угланыышкыннарлыг тускай сорулгалыг программаны ажылдап кылыр ужурлуг. Орус дылга өөредириниң шынарын бедидери, көдээ школаларга лингафон кабинеттерин тургузары, библиотекалар фондуларын улгаттырары болгаш өске-даа ажылдарны аңаа көрүп болгай.

Орус дылдыг кижилерниң эвээш болуп турарын уругларның дыштанылга лагерьлеринге орус дылды өөредири-биле дуглап болгай. Кижизидикчилерге болгаш вожатыйларга орус дылдыг специалистерниң ажылдаары күзенчиг.

Орус дылга өөредилгени тургузары сонуургалдыг бүгү ведомстволарның, хөй-ниитиниң сорулгазы болур ужурлуг. «Орус дыл талазы-биле кол инспекторнуң чанынга хөй-ниити чөвүлели турар ужурлуг, өөредилге адырындан дашкаар айтырыгларны ол башкарар апаар» —деп, Шолбан Кара-оол саналдаан.

Орус дылдың чылының сорулгаларын күүседири-биле ном үндүрүлгезиниң планнарын өскертир, массалыг информация чепсектериниң үндүрүлге политиказы, культура-массалыг хемчеглер болгаш кижизидилге ажылы чаарттынар ужурлуг. «Орус дылдың чылының идеологиязын бүгү ажыл-херектерге киирери эргежок чугула, биче бизнеске грантылар азы хөй-ниити организацияларга мөөрей шаңналдары тыпсып турда дижик, шак ындыг черлерге калбаа-биле ажыглаары-биле холбашкан улуг хемчээлдиг ажыл-биле чогумчалыг түңнелдерни чедип ап болур бис» — деп, Тываның Баштыңы чугаалаан.


Орус дылды чурттакчыларның билириниң шынарынга хамаарыштыр республика удуртукчузунуң дүвүрелин Тываның Өөредилге яамызының сан-түңнери бадыткаан. Өөредилге сайыды Каадыр-оол Бичелдейниң чугаалааны-биле алырга, айтырыгларга харыылаан специалистерниң 92 хуузу орус дылды эки билир бис дишкеннер, ындыг турбуже дылды билириниң шылгалдазы өске түңнелди көргүскен — шылгалдага киргеннерниң чүгле чартык кезии дыл билир чоруктуң чүгээр деңнелин чедип алган, ону хүн бүрүнүң ажыл-херекчи амыдыралынга ажыглап билир болган. Орус дылга өөредилгениң шынары чүгле ортумак школага эвес, дээди өөредилге черинге база куду деңнелдиг болуп, орус дылдың кошкак башкыларын белеткеп турар деп, сайыт саналдаан.

Өөредилге яамызы бо талазы-биле шүгүмчүлелиниң улуг кезиин чыл санында 50 хире орус дыл болгаш литература башкыларын доостуруп турар Тываның күрүне университединче угландырган. Оларның чүгле 10-12 хире хуузу школаларже ажылдап кээп турар, а артканнары башкы ажылындан сестирлер деп, сайыт санаан. Ниитизи-биле республиканың ортумак өөредилге системазында 2012 чылдың январь 1-ниң байдалы-биле 2 муң специалистер чедишпейн турар, оларның 500 ажыы — орус дыл башкылары.

Ол чугаага идепкейлиг киришкен башкылар Өөредилге яамызынга тывылган чамдык эгелээшкиннерни шүгүмчүлээннер. Ооң иштинде орус дыл башкыларының чедишпес олуттарын ала-чайгаар долдурар дээн санал оларга таарышпаан. Чижээ, бир эвес эге өөредилгениң, ооң иштинде школа назы четпээн уруглар өөредилгезиниң быжыг үндезинин тургуспас болза, бо айтырыгже кирген херээ чок деп, хөй чыл стажтыг башкылар санааннар, чүге дээрге бичии уруглар ол назы-хар үезинде дылды эки шиңгээдип алыр, дылды билип алырынга сонуургал тыптыр. Ындыг бааза чокта ооң соонда дылга өөредири бедик мергежилдиг кадрларга безин берге болур.

Ийи шак ажыр үргүлчүлээн чугааны түңнеп тура, Шолбан Кара-оол сайгарылга кайы хире-даа изиг өөскээн болза, чыылганнарның чаңгызы-даа республикага орус дылды билириниң деңнелин бедидер талазы-биле байдалды өскертири болдунмас деп чигзинмээн дээрзин айыткан. «Айтырыгның чидииниң дугайын бир дөмей билип турарыңар дээш өөрдүм. Чамдык айтырыглар талазы-биле маргыжып-даа болгай-ла. Бо чугааны чаа болгаш езулуг үнелиг саналдарны, идеяларны тывылдырары-биле эгелээн бис. Санал бүрүзү кичээнгейге алдынган, эргелеп-башкарылга шиитпирлерин хүлээп алырынга ол үндезин болур, ооң соонда акша үндүрер апаар, а курлавыр республикада эвээш, ынчангаш ам-даа сайгарар ужурлуг бис» — деп, Чазак Даргазы чөвүлел кежигүннерирге чагаан.

Бистиң корр.