Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол, РФ-тиң Хөй-ниити палатазының кежигүнү Вероника Крашенинникова, Росаныяктар төлээзи Артем Давыдов-биле парлалга-конференциязы

 Аныяктарның «Евразияның интеллектуалдыг алдыны» I шуулганын ажыдарының бүдүүзүнде сентябрь 19-та «Алдын-Булак» этнокультурлуг комплекске парлалга конференциязы болган. Киржикчилерни болгаш МИЧ-лерниң төлээлерин Тываның Журналистер эвилелиниң даргазы, Россияның Хөй-ниити палатазының кежигүнү Эльвира Лифанова таныштырган.

 Максим Тунев, «Новый век» телекомпания: 

— Шолбан Валерьевич, Силерниң бүгү ажылыңар бистиң регионнуң сайзыралынче угланган болгай. Ол дээрге М-54, «Кызыл — Курагино» демир-оруунуң тудуу, аэропортту чаартыры. А «Евразияның интеллектуалдыг алдыны» шуулган кандыг ужур-дузалыгыл? 

 Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол:

 — Бодун көргүзери, өскелерни көөрү деп харыылаар мен. Республиканың туристерге сонуургалдыг чоруун тургузары онза чугула. Шуулган — ол дээрге бистиң аалчыларывыстың — өске регионнарның болгаш өске чурттарның аныяктарының республика-биле таныжып алыр шөлчүгежи-дир, ооң соонда олар биске туристер болуп кээп турар апаар. Оларның кайы-бирээзи инвестиция салырын-даа күзей бээр чадавас, аргаларының талазы-биле бистиң булуңувус аажок солун чер болгай. Тыва Республика дээрге кайы-даа талазындан көөрге, акша чыдар хөй эвес регионнарның бирээзи дээрзин улуг харыысалга-биле медеглеп тур мен. Республиканы инвестицияның сонуургаар чоруу аажок улуг. Өскелерни-даа көөрү — бистиң аалчыларывыстың дуржулгазын-даа алыры-дыр. Мен бөгүн аныяк сайгарлыкчылар-биле эрткен «төгерик столга» кириштим. Боттарының бизнезиниң дугайын чугаалаар дээш шыырак эрлер Тывада келген-дир. Куруг черге бизнести канчаар эгелээн дуржулгазын таныштырып келгеннер. Workle төлевилелдиң чиңгине директору болгаш үндезилекчизи Владимир Горбуновту чижекке алыыл. Бизнести сайзырадырының талазы-биле ооң кылган чүүлдерин бистиң аныяктарывыстың кайы-бирээзи сонуургай бээр дээрзинге бүзүрээр мен. Шуулганның эксперттери бистиң шуулганывысты бодунуң бүгү чажыттарын көргүзер алдын кылдыр хуулдуруптар деп бодап тур мен. Бистиң шуулганывыс нептереп, Азияның төвүнүң онзагай демдээ бисти Европаның төвү-биле харылзаштырар өзек болу бээрин аажок күзээр мен. 

 Аныяктар келир үезин тургузар, делегейниң аңгы-аңгы булуңнарындан шаптараазын чок чыглыр ужурлуг. Бөгүнгү бистиң бо хемчеглеривис делегейниң боттуг шуулганы апаар ужурлуг. 

 Мурнунда хандыр бодавайн турган бис. Кажан бистиң күрүневис сайзыралдың чөөн талазынче кичээнгейин угландыра бергенде, бодувустуң кызыгаар чоогунда байдалывысты ажыглап, ону капитал үндүрер чер кылыр маңаа «Евразияның интеллектуалдыг алдыны» шуулганны организастаар деп шиитпирледивис. Төлевилелди ажылдап кылырынга киржип турган мээң коллегаларым ону кызыы болдурбазын сүмелээш, евразия темазын саналдааннар. Ол өөрүнчүг-дүр. 

  Дмитрий Иванов, Якутскиден келген корреспондент: 

 — Михаил Васильевичиден айтырыым бар. Европаның болгаш Азияның харылзааларының дугайын чугаалап тургаш, чүге Кыдыкы Соңгу чүктү, Арктиканы, Ыраккы Чөөн чүктү ийиги черге санап турар бис? Кыдыкы Соңгу чүк, Арктика, Ыраккы Чөөн чүк Төп Азияга болгаш Европага чоок болзун дээш чүнү кылыр ужурлугул? 

 Уралда күрүнениң экономиктиг университединиң ректору Михаил Федоров: 

 — Кайы-даа черни кыдыглавайн турар. Чүгле девискээрлерниң идепкейинден, чүгле Россияның девискээриниң кезии эвес, бүгү делегей ниитилежилгезиниң кезии болур күзелинден хамааржыр. Мындыг кайгамчык шуулганны тывылдырган идея кады ажылдажылганың Шанхай Организациязы-2009 шуулгандан эгелээн. Ооң соонда чоорту аныяктарның евразия шуулганы деп чаа шимчээшкин тывылган, ону 2009 чылдан бээр эрттирип турар. Бөгүн эртип турар аныяктар шуулганынга Россияның барык бүгү регионнарының, Чукотканың база, делегейниң барык бүгү диптериниң аныяктары киржип турар дээрзин чугаалаар ужурлуг мен. Латин Америка, Африка диптери база кээр деп турар.

 Аныяктар-биле кады дыка хөй элчиннер кээр. Университет ректору болуп 10 чыл бурунгаар келген мен, чаңгыс-даа даштыкы студент чок турган, амгы үеде 23 чурт боттарының аныяктарын чоруттулар. Олар УрКЭУ-да өөренип турарлар. Экваториалдыг Гвинеяның дээди школа эргелелиниң начальниги өөредири-биле бо чылын 12 кижини эккээр. «Ынчангаш аныяктарга чүү солун болуп турарыл?» деп айтырыг тургустунган. Аныяк кижилерниң бирээзинге ол айтырыгны салдым. Ол мынча диди: «Бир эвес ажыы-биле харыылаар болза, силерниң солун аныяктарыңар эксперттер-биле кады чыглып турар-дыр, мен бир будумну — Европага, өскезин Азияга базып алгаш турарымга солун. Силерде ындыг арга бар-дыр. 

 Кажан Азияның географтыг төвүнүң кайгамчык самбыразын көргеш, бүгү делегейниң аныяктарынга Азияның географыг төвүнге келири, ооң төөгүзүн бодунга шиңгээдири черле солун боор дээрзин Шолбан Валерьевич-биле чугаалаштывыс. Бо дээрге чүгле Азияның географтыг төвү эвес, ол дээрге бистиң эрага чедир 7 векте эгезин салган культура-дыр, ол кылыгларны көөр, ол культураның салгакчызы чон-биле ужуражыр аргалыг силер. «Евразияның интеллектуалдыг алдыны» шуулган кайгамчык болуушкун дээрзи чигзиниг чок. 

 Ооң күжү ам-даа немежир дээрзин чугаалаар ужурлуг мен. Ол чүгле мээң үстүнде чугаалаан чүүлдеримден өске-даа солун болуп турар. Мен геология-минералогия эртемнериниң доктору кижи болганымда Шолбан Валерьевичини деткип, мону бүгү делегей сонуургаар дээрзин чугаалап тур мен. Мында Менделеевтиң бүгү таблицазы бар. Делегейниң сагыш-сеткилиниң кайгамчык чыындызы -- мында. Кызылда дег онзагай черлер делегей ниитилежилгезинде чүгле элээн каш. Ол байлаа, байлак курлавырлары, чоннуң байлак угаан-бодал эртинези — делегей ниитилежилгезинге, хамыктың мурнунда аныяктарга сонуурганчыг. Каш хонук бурунгаар Россия — Казахстан шуулганның пленарлыг хуралынга киржип, чүве чугаалап турдум. Солун шуулганнар чыып, сорулгалар, келир үе дугайын чугаалажып турар бис деп эң баштай демдеглээн мен. 

 Дүүнгү хүннүң дугайын чугаалаарга солун эвес. «А кажан мындыг чугаалар кылып, мындыг кайгамчык шуулганнар эрттирип тургаш, келир үеге хамаарыштыр силерге чүү солунул?» деп аныяктардан айтырып турар бис. Чүге дээрге бөгүнгү аныяктар болгаш дүүнгү аныяктар — ийи аңгы аныяктар-дыр. Университетте мээң проректорум ол албан-дужаалды 21 харлыында ээлей берген. 

 Студент чылдарында ол кулинария талазы-биле делегей конкурстарынга киришкеш, каш удаа лауреат болуп келген, университеттиң аъш-чем комбинадын чедиишкинниг удуртуп келгеш, 21 харлыында проректор апарган. Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол дээди күрүне албан-дужаалдарының бирээзин 32 харлыында ээлээн. 

 Ынчангаш бөгүн бо кылып турар үүле-херээвис — келир үении-дир.  

 Роман Тас-оол, «Тувинская правданың» кол редактору: 

 — Вероника Юрьевна, Силерге айтырыг салыр ужурлуг мен. Ол санкцияларга хамааржыр. Американнар дугайында, олар Украина-биле холбашкан бүгү ажылды тодаргай сорулгалыг кылган деп чугаалаар апаар. Мээң бодап турарым-биле алырга, оларның сорулгазы болза, Россияның чепсектиг күштерин чаартырының болгаш эде чепсеглээриниң программазын узамдыктырары. Россияны дайынче киириштирер арга ажыглаар деп турган боор, ынчан шеригге тускайлаан бүгү акша-хөреңги чартык чыл дургузунда эсти бээр ийик. Ол арга ажыглаттынмайн барган. Ийиги арга — санкциялар аргазы. Бодап көөрге ол узун хуусаалыг арга болуп турар. Минскиге чугаалажыышкыннар дээрге кандыг-бир ажыл-хожул кылганын көргүскен чүүл-дүр. Моон соңгаар чүү болурул? Бирээде, ол санкциялар чүү хире уламчылаарыл? Ийиде, дараазындагы базымнар кандыг болурул? 

 Вероника Крашенинникова, РФ-тиң Хөй-ниити палатазының кежигүнү, даштыкы политиктиг шинчилелдер болгаш эгелээшкиннер институдунуң чиңгине директору: 

 — Четтирдим. Бирээде, хүндүлээчел тыва черге келгеним дээш өөрүп тур мен. Даштыкы улустар Азияның чүрээнге, географтыг төвүнге келгеш, өөрүп турганнар деп, Михаил Васильевич чугаалады. «Евразияның интеллектуалдыг алдыны» бирги тыва шуулганның идеязы кайгамчык, концепциязы база кайгамчык. Россия дээрге — Европа чурту-дур, ынчалза-даа Азияга база хамааржыр. Евразия дивин хөме ап турар чоруувус — бистиң кайгамчык талавыс, бистиң күжүвүс. Ону канчап-даа тургаш, сайзырадыр херек.

 Интеллектуалдыг улуг күчү мында болуп турар. Бо эртенден эгелээш кайгамчык профессорлар-биле, аажок угаанныг студентилер-биле ужураштывыс. Дыка улуг ужур-уткалыг айтырыглар салдылар. Билиглерже чүткүл — келир үедеги чедиишкиннерниң өзээ. Ынчангаш бо шуулганның бүгү организакчыларынга четтирдим дээр апаар. 

 Мындыг улуг хемчээлдиг болгаш мындыг утка-шынарлыг шуулган улуг күжениишкиннерни негээни чугаажок. Бо шуулган моон соңгаар чаңчыл апарып, чыл санында эртер улуг хемчээлдиг хемчеглер апаар боор деп идегээр мен. 

  Ам айтырыгже кирейн. Барыын чүктүң санкциялары. Алган хемчеглериниң чер албазы Вашингтонга билдине бээрге, Россияның кымга-даа хамаарышпас политиказынга, национал эрге-ажыктарын, российжи чоннуң эрге-ажыктарын камгалаарының политиказынга удур туржур кандыг-бир чүүлдү чогаады берген. Санкциялар-даа, Украина-даа, оон өске-даа чүүлдер оларның комплекстиг планының бир кезии деп бодаар мен. Бо удаада Каттышкан Штаттар биле Европаның аразында чамдык чөрүлдээлер база бар. Мурнунда АКШ-даа, Европа-даа Украинаны Барыын чүктүң трансатлантика делгеминге киирер сорулганы салып турган болгай. 

 Бир эвес Каттышкан Штаттар ону дайын үндүрүп тургаш чедип алырын күзээр болза, Барыын чүк аңаа удурланы бээр, чүге дээрге ол ооң чанынга өөскүүр болгай. Минск дугуржулгаларын күүседир дээш Европа туржуп турар, Каттышкан Штаттар кандыг-бир аргалар ажыглап, аңаа шаптыктаарын оралдажып турар. Ол кайы хире шөйлүп кээрил? Каттышкан Штаттар бодунуң сорулгазын аажок чүткүлдүг чедип ап турар, а бис төөгүвүсте кандыг-даа удурланыкчыны тиилеп ап келген бис. 

 Биске Каттышкан Штаттар удурланып, янзы-бүрү аргалар ажыглап турар дээрзи ам билдинип келген. Оларның ол хемчеглеринге харыы бээр чүүлдер бар, оон туржук Американың езу чок политиказын делегейниң дыка хөй кижилери, күрүнелери билир апарган. Европаның дыка хөй чурттары американнарга ажыгладып турарын билип каан, ындыг байдал-биле чөпшээрешпейн турар. Европа Каттышкан Штаттардан адырлып ап шыдаар бе? 

 Долузу-биле адырлып шыдавас, ынчалза-даа удурланыышкыннар өзүп орар. Бистен аажок шапкын, иштики экономиктиг сайзырал херек, чүге дээрге санкциялар — арга-дыр. Дыка хөй адырлар ажылдап эгелээн, даштыкы барааннарны солуп турар. Бо дээрге үр хуусаалыг стратегия-дыр, ону уламчылаар ужурлуг бис. Евразия каттыжыышкынын уламчылаар апаар бис. Бистиң күжүвүс ында. Кайы хире хөй күрүнелер чаңгыс аай үзелдиг болуп, ниити эрге-ажыктарны тургузар болдур, чугаалажыышкыннарга күжүвүс улуг болур, хөй чүүлдү оон чедип алыр бис. 

 Делегей айтырыгларынга хамаарыштыр стратегтиг ханы чүүлдерни ажылдап кылыр ужурлуг бис. Бо дээрге үениң айтырыы-дыр. Чурттуң күжү ооң сырыйында болгай. Бир эвес Россия дээн ышкаш улуг чурт кошкак болур болза, удурланыкчы ону дораан ажыглаар. КНО-нуң Айыыл чок чорук чөвүлелинге бистиң-биле кады 10, 20 күрүне эвес, 80-100 чурттар кады бадылаарын чедип алыр ужурлуг бис. Ындыг туруштуг бис. Шын бистиң талавыста. Дыка хөй күрүнелер ону билип турар. Бо ажылды шудургу уламчылаар ужурлуг бис. 

 Роман Тас-оол, «Тувинская правданың» кол редактору: 

 — Шолбан Валерьевич, «национал айыыл чок чорук» деп термин бар, «регионнуң айыыл чок чоруу» деп термин база бар. «Этностуң айыыл чок чоруу» деп термин туруп болур бе?

 Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол: 

 — Регион болгаш национал айыыл чок чоррукка хамаарыштыр. Ол шын. Бисте бөгүн тургустунуп келген байдалдарда камгалал негээр айтырыглар хөй. Национал айтырыглар дугайында чугаалап тура чижектен киирип көрейн. 2015 чылды Чоннуң чаңчылдарының чылы кылдыр чарлаан болгай бис. Ол таварылга эвес-тир. Турум эвес чүүлдер, дүвүрел барын билип турар бис, оларга удур боттарывыстың чаңчылдарывысты ажыглаар бис, олар бурун шагдан бээр кижилерниң амыдыралынга дузалап келген. Чүгле амыдыралынга эвес, хөгжүүрүнге безин дузалап келген. Бодунуң сөөк-язызын, бодунуң культуразын, бодунуң кайгамчык талазын камгалап артырар херек. Бистиң сорулгавыс — бодувустуң төөгүвүсче чаа езу-биле көөрү. Чаңчылдар — ол дээрге анаа-бир чүүл эвес, мөзү-шынар кижизидилгезиниң комплекизи-дир. Чаңчылдар болгаш езулалдар дыка ханы төөгүлүг, оларны иениң сүдү-биле кады дамчыдар. 

 «Этностуң айыыл чок чоруу» деп терминниң туруп болуру чугаажок. Бойдусту чаңчыл езугаар ажыглаар девискээрлерни республикада тургузуп турар бис. Ол эгелээшкинни боттандырарының баштайгы базымы - Тывага этинокультурлуг заповедниктерни тургузары, үлетпүрнүң шапкын хөгжүлдезиниң үезинде үндезин чурттакчыларының чаңчылчаан ажыл-амыдыралын камгалап артырары болур, ол чоннуң бот-тускайлаң культуразының үндезини-дир. 

 Кажан-бир, 10 хире чыл эрткенде ийикпе, одар-белчиирлерниң өртээниң аар апаары бистиң малчыннарывысты көшкүн амыдыралдан адырлырын, сууржуң байдалче шилчиирин албадап келир дээрзинге чигзинмес мен. Ол өскерилгелер көшкүн культурага салдарлыг апаар деп дүвүрел бар. Ону Тывага мынчага чедир ол хевээр кылдыр камгалап артырып алган болгай бис. Оон чайлаар дизе онза камгалалдыг девискээрлерни тургузары, аңаа көшкүн ажыл-агыйдан өске кандыг-даа ажыл-агый чорудулгазын хоойлу езугаар хорууру.

 Антон Посохин, «Тувинская правда»: 

 — Кризис дээрге аргалар-дыр деп билиишкиннер сайгарлыкчылар шөлүнге чаңгыс эвес удаа дыңналган болгай. Даштыкыдан кээп турар барааннарны солуп эгелээрге чаа черлер хосталыр болгай. Чогум кандыг аргалар дугайында чугаа чоруп турарыл? Кризис сайгарлыкчы кижиге кандыг аргалар тыпсырыл? 

 Артем Давыдов, Россияның аныяк сайгарлыкчыларга деткимче көргүзер төптүң (Росаныяктарның) директору: 

 — Шуулганга дүүштүр ажылдаан бистиң шөлчүгеживиске федералдыг кичээнгейни регионче угланыр эрге-ажыктары-биле холбашкан социал бизнестиң, техно бизнестиң темаларын чугаалажып турдувус. Россия Федерациязында чурттап турар болгай бис, акшаның 80 хуузу федерацияда мөөңнеттинген. Федерациядан даргаларны регионнарже чалап турар болзувусса, айтырыглар шиитпирлеттинип болур. Амгы үеде мында Россияның Экономиктиг сайзырал яамызының департаментизиниң начальнигиниң оралакчызы чоруп турар. Ол кижиниң регионнуң агаар-бойдузунга, кижилеринге ынакшыыры, болуушкуннарны, болуушкуннарның шынарын, культураны, төөгүнү билип алыры чугула. аңаа эки сактыышкын артып калыр. Россияның Экономиктиг сайзырал яамызының сайгарлыкчыларны деткиир департаментизиниң аргаларын регионнуң эрге-чагыргалары ажыглап болур, ында 38 млрд. хире рубльдиг фонд бар. Ол акшаның улуг эвес безин хуузу Тывага келир болза, эки-ле болур ийик, ооң-биле рыноктар ажыдып болгай. Бистиң даштыкы партнерларывыстың ажылдап турган рыноктарын аан. Ада-чурттуң бараанын бүдүрген садыг шөлдери көвүдеп келир. Кризис рыноктарны даштыкылардан хостаарынга чедирер.

 Аныяктарга хамаарыштыр алырга, кымдан чүнү-даа манавайн, субсидиялар безин албайн, холдарын берзенипкеш ажылдап турар аныяктар бар деп Шолбан Валерьевич бөгүн демдегледи. Тус черни чиг-эди-биле тус черниң суксунун база бүдүрүп турар. Бир эш светодиоттар кылып турар. 

 Росаныяктар боттарывыска, улуг хемчээлдиг «би ту би» карусельди кылыр сорулганы салып турар бис. Регионнарның сайгарлыкчылары бот-боттары-биле харылзаа тудар болза эки. Чижээ, бир регион 84 регионнарның сайгарлыкчыларын билир дижик. Иштики эштежилге деп чүве ол. Бизнести нептередиринге, ооң хемчээлин улгаттырарынга ол ажыктыг. 

 Ынчаар ажылдааш, Владимир Владимировчиниң бистиң мурнувуска салган сорулгаларын күүседип болур бис. Сайгарлыкчыларның киирип турар хуузу 20 деп албан езузу-биле айыткан, ол 40-50 хуунуң деңнелинге чоннуң активчи кезээ: хууда сайгарлыкчыларның, бодун ажыл-биле хандырттынган кижилерниң, КХН дээш, өске-даа хевирлер-биле чедер.

 Бистиң чуртувуста кадр курлавырлары улуг. «Сен — сайгарлыкчы сен» деп программага даянгаш хөй чүүлдерни кылырын күзээр бис. Тываны эки билир бис, Азияның географтыг төвүнге бүгү курлавырларывысты киирер болгаш чогумчалыг байдалдарны тургузар ужурлуг бис, маңаа бүгү чурт чыглыр болгай. Хөй-ле чүүлдер маңаа сайзыраар. 

 Бистиң регионнар аразының харылзаазы дээрге 85 регионнуң, 150 млн. чурттакчының келир үези-дир.