Эъттиң чаглыы херек...

Эът рыногунда

2014 чылдың август айда даштыкы чурттардан  Россияже киир сөөртүр аъш-чем  продуктуларын моон соңгаар кызыгаарлаан дээрзин дыңнапкаш-ла, чурттуң улуг-улуг бараан  сайгарлыкчылары аъш-чемниң садар өртээн өстүрген. Куш эъди  23 хуу, хаван эъди 30 хуу, инек эъди 40 хуу улгаткан. Ооң бир бадыткалы кылдыр аъш-чем өртээ хенертен өскен дугайында медээлерни, хомудалдарны Россияның монополияга удур  хыналда чорудар албанынче  ( ФАС ) чурттуң бүгү булуңнарындан  кээп турар бижиктер бадыткап турар.Тус албан чери  куш эъдин сайгарып турар улуг бүдүрүлгелерни хынап эгелээни бөдүүн чонга чиик өртектиг эът садып аар арганы тургузар дээрзинге улус улуг дыка бүзүревейн турар. Картофельди мөөңү-биле бир килде 5-6 рубльге садып алган садыг четкилери чонга садарда  бир килде 40 рубль кылгаш, саарып турары ону бадыткап, аъш-чем  өртээ чиигээр талазынче өскерилгелер бистиң күзээнивис дег даарта дораан болу бербес дээрзин көргүзүп турар. Россия деңнелин алыр болза, бо чазын Күрүне Думазынга  аъш-чем өртектериниң өзүлдезин чүгле 15 хуудан эрттирбес дугайында чугаа чоруп турган, ынчалза-даа огулуг  шиитпир хүлээп албаан.

    Бистиң республикада бо талазы-биле байдалды чугаалажып, сайгарып көрээлиңер...

Эът болгаш ооң өртектери

 Кызыл хоорайда  эът садарынга таарымчалыг кылдыр дериттинген садыг  чурттакчыларның эпти-ле “ТВЦ” деп адап өөренгени чер болур. Ооң бирги каъдында эът садар баартактар артында турар садыгжылар бир кил  инек эъдин 270-280 аразында садып турар.”Восторг” садыында 300 рубль, “45” дээр садыгда — 340 рубль, “ВСК” деп садыгда  349 рубль. Тырткан эъттиң бир килде өртээ 200-ден 300 рубль чедип турар. Көдээ ажыл-агыйның ишчилери эът, сүт дээн ышкаш продукциязын сайгарып алзын дээш дыштаныр хүннүң садыын организастап турарын эки билир бис. Сөөлгү үеде ында өртектер садыгда өртектерден элээн  ылгалдыг.”Азия” болгаш чоокта чаа тургустунган “Южный”  деп адаар эът садар рыноктарда өртектерни деңнээрге, “Южныйда” эът өртээ черле  чиик-тир дээрзин эскерер бис.Картофель, морковь, помидор  дээш ногаа дүжүдү каңнаашкынныг чайның  хараазында чер албайн барган. Ынчангаш өртектери база улуг.

Хоолулуг инек эъди

    Россияның  куш эъдинге хереглелиниң 13 хуузун АКШ хандырып турган болза, 267 муң тонна куш эъдин чурт бодунуң күжү-биле бүдүрүп турган.  Амгы үеде инек эъди-биле хандырылга дүвүренчиг — даштыкы чурттардан  70 хуузун киир сөөртүп турган. Инек малдың баш саны сөөлгү чылда ийи хууга кызырылган. Бода малдың баш санының эвээжээри, чогум болза, 1980 чылдарда-ла эгелээн. Инек азыраарынга хөй акша салыышкыны негеттинер: тургузу азыраар чылыг, чырык кажаалар, электри чарыгдалдары дээш санаптарга, орулга эвээжеп каар. Куш азыралынга үндүрген акшаны бир чыл болгаш, хаван азыраанының чарыгдалы беш чыл болгаш ээзинге орулга кылдыр кирип кээр болза, инектиң он чыл болгаш эглип кээри ону өстүрер дээн кижилерниң санын канчап-даа көвүдетпейн турар.Кижиниң кадыкшылынга херек хоолулуг бүдүмелдерниң саны инек эъдинде эң хөй болганда ооң өртээ база аартап турар. Эде тургустунуушкун, демократия дээр чылдарывыста малдың оран-савазын куругладыр хоозуратканындан инек тудар фермалар ээн калган. Бода малдың дуюун катап тургузары дег берге үүлени көдээ ишчилер көрүп, чүктеп эртип чоруур. Инек өстүрери мөөгү чыыры эвес болгай. Ынчангаш Тываның Чазааның герефорд уксаалыг эъткир инектерни садып алгаш, эрес-кежээ кадарчыларга хүлээндиргенин чүгле эки деп үнелээр бис. 2012 чылда боттандырып эгелээн бо төлевилел 50 буга, 550 хунажыннардан эгелээн болза, 2014 чылда оларның баш саны 1100 чедир өскени онзагай. Тус черниң азы өске уксааның инектериниң деңзизи 300 кил болза, герефордтарның деңзизи 400 кил чеде бээр. Арыг эъди бүгү мага-бодунуң деңзизиниң 63 хуузу, анаа инектиң 45 хуу.

    Чемгерикчи хаван

   “Хөй тараа чиир дагаа орнунга хаван малды азыраарга чарыгдалы дөмей бол, эъди хөй, ажаалдазы эвээш боор” деп чугааны дыңнап болур бис.Чурттуң мурнуу регионнарында фермер ажыл-агыйлыг кижилер хаваннарны чүс-чүзү-биле тургузу азырап, хөй хемчээлдиг чер, хөрзүн чүдеткен дээш судтадып-даа турар боор чораан. Ставрополь, Краснодар край чылыг болгаш хөй кажаа-хораа-даа хереглевес черлер-дир. Россияда хаваннарның саны 20 млн. 500 муң дээрге ол чылыг оранны сактыр мен. Бир ай дургузунда хаваннарның баш саны 2 хууга көвүдеп турары база солун. Чурттуң эът  бүдүрүлгезиниң шинчилелин чорудуп турар эксперт-хынакчыларның баш бурунгаар санааны-биле алырга, Россияга бо чоокку үеде куш болгаш хаван эъдинге хереглел улгадыр, чылдагааны — өзүүчел болгаш өртээ чиик. ”ТВЦ” садыында бир кил хаван өртээ 240 рубль. Ук чүүл бижиттинип турда чурттуң ырак булуңу Калининградка хаван эъдиниң өртээ 150 рубль турганын номчуурга чамдыкта муңгаранчыг кыннып кээр.Чукоткаже эътти Америкадан киир сөөртүп турган болза, ам ону хораан. Ынчангаш 16 муң 500 баш иви малды соккаш, садыгларже киирерин даргалар шиитпирлээн. Колхозтажыышкын үезинде барык ажыл-агый бүрүзүнге куш азы хаван фермазын тудуп турганын сактып кээлиңер. Чазактың деткимче кылдыр тыпсып турары грант акшазынга кыс хураганнар азы өске-даа мал садып ап турар улус дугайында дыңнаарга безин өөрүнчүг. Эът-сүт элбек болурга өртектер чүгле ынчан чиигээр деп чүвени кижи бүрүзү билир болгай. Амгы үеде төлевилел кылдыр чоруп турар хаваннар азыраар улуг комплекс тудуун эгелээр деп турары база эки эгелээшкин болур ужурлуг.

Хойнуң эъдин дүлүп алгаш...

   Россия 2014 чылдың январьдан июль айга чедир даштыкыдан 819 муң тонна эътти киир сөөрткен болза, ооң чүгле 1 хуузу  хой болгаш аът эъдинге онаажып турары солун. Бистер, тывалар безин, хой эъди сазыг, өшкү эъди сугзуг деп чугаалажып турувуста, ону чип чаңчыкпаан өске омакшылдыг чоннар сонуургавас болбайн аан. Республиканың одар-белчиири, оът-сигени, агаар-бойдузу ала-чайгаар-ла өшкү-хой өстүреринге таарымчалыг болганда, ада-өгбелеривистиң изеп кааны шээр мал кокпалары кайын ээн каар деп. Сөөлгү каш чылдарда шээр мал бажы миллион ажыр өскенин чедиишкин дивес чүве болза, чүнү чедиишкин дээр боор, чонум. Өвүрнүң болгаш Мөңгүн-Тайганың кадарчылары эр хейлер-дир, хой-өшкү дег доруккур мал кайда боор.Хой эъдиниң бир килде өртээ 270 рубль, бо көргүзүг чамдыкта 300 рубль чеде бээр үелер тургулаан. Тыва кижи кужурун чидирер дээш, аргалыг-ла болза, хой эъдин чиксээрин билир болгай бис. Акшалыг болза, хой дөгерип алыр, ооң өртээ үш муң рубльден өрүлээш, чеди-сес муң чеде бээр. Өшкүлерни санаваска арыг хойнуң саны — 687 муң 529 баш. Оларны өстүрүп турар күрүне ажыл-агыйларының хуузу 15,1, арат болгаш хуу кижилерниң өдээнде шээр малдың 66 хуузу бар.

Түңнел сөс орнунга

   Көдээ ажыл-агый яамызының тускай эртемниглери уксаажыдылга ажылы, мал тарыышкыны, санаашкыны дээш, өске-даа ажылдарны кылып чорудуп турар. Эът рыногунда өртектер улуг, ол шын. Кожууннар төптеринге эът садарынга таарымчалыг садыг-бүдүрүлге черлерин дарый ажыдарын үе негеп келген. Кызыл-Мажалыкка турган эът комбинадын сактып кээлиңер. Малды хүлээгеш, согар,  эъдин оонактааш, колбаса база кылып турган болгай. Ам ол ажылды катап диргизип, чер-черлерде эът садыгларының тудуглары көстүп, соодукчу дээн ышкаш дериг-херекселдер-биле четчеленип эгелээни — бурунгаар базым, идегел. Кожавыс Абаканның сайгарлыкчылары эки өртекке чедирип аары-биле бисче колбаса, тушенка дээш эъттен болбаазыраткан продукциязын Тываже сөөртүп турар. Удавас эъттен кылган  боттарывыстың консерваларывыс чоннуң аксын шимчедип, өөртү бээр боор. ”Бир суур — бир   бүдүрүлге” губернатор төлевилели, Москва облазы-биле экологтуг арыг эът-биле болгаш өске-даа аъш-чем-биле  хандырар дээн керээ,  көдээ ажыл-агый дүжүдүнүң  база дыштаныр хүннүң ярмаркалары, мал чеми болур ногаан культураларның шөлүн улгаттырганы дээш ТР-ниң Чазааның ап чорудуп турар хемчеглери чурттакчы чонга ындыг бүзүрелди берип турар.     

       Галина Маспык-оол.

"Шын" солун