Кызылга Тываның Баштыңы Чазактың отчеду дээш «беш» демдекти алган

 Улусчу чогаадылга бажыңынга Тываның Баштыңы Кызыл хоорайның чурттакчылары, хоочуннар, аныяктар, спортчу болгаш өске-даа хөй-ниити организациялары-биле ужуражып, Тываның Чазааның ажыл-чорудулгазының 2015 чылда түңнелдерин база 2016 чылда мурнады боттандырар ажылдарның дугайында чугаалашкан. 

  Ол ужуражылгада адырлар аайы-биле яамылар болгаш ведомстволар удуртукчуларының командазын баштаан Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол республика эрге-чагыргазының кылып чоруткан ажылдарының дугайында отчетту берген. 

 Эрткен чылда регион эрге-чагыргазының хөй талалыг ажыл-чорудулгазының дугайында «Түңнелдер-2015» деп видеоматериалга республиканың кол чедиишкиннерин көргүскен. Тываның Баштыңы Чазак отчеду-биле таныштырылга - ниитилел биле эрге-чагырганың аразында чугаалажылганың чаңгылчаан хевири дээрзин демдеглеп, эки түңнелдерни чедип алырынга кады ажылдажылга дээш республиканың шупту чурттакчыларынга өөрүп четтиргенин илереткен: 

 «Чыл санының отчеду – анаа-ла илеткел эвес-тир. Маңаа боттарывыстың ажыл-чорудулгавысты деңзигүүрлеп, шиитпирлеривисти чоннуң бодалы, үзели-биле дүүштүрүп, чагыгларны ап, эрткен отчетту берип тура хамаатыларның чагыгларынга хамаарыштыр чүнү кылганывысты түңнеп турар бис. Ооң-биле чергелештир шүгүмчүлелди база хүлээп алыр апаар. Чүге дизе дөстүг шүгүмчүлел четпес ажылдарны эдеринге чугула быра ол».

 2015 чылда кол болуушкун - Россия Федерациязының Чазааның «2030 чылга чедир Тыва Республиканың социал-экономиктиг хөгжүлдезиниң дугайыда» айтыышкынынга аты салганы дээрзин, республика баштыңы сагындырган. Ол айтыышкын дээш 6 чыл туржуп келген. РФ-тиң Федерация Чөвүлелинге, Россияның Чазааның хуралдарынга сөс алганы, федералдыг сайыттар-биле чаңгыс эвес удаа ужурашканы, чогуур түңнелди берген: «Ону боттандыргаш, Тываның хөгжүлдезинге, экономикага өскерлиишкиннерни алыр бис, ында миллиард түңнүг инвестициялар көрдүнген: ол дээрге демир-орук, чырык, орук ажыл-агыйлары, делегей чергелиг секторлуг амгы үениң аэропорту, социал объектилер – терапия корпузу, Чадаанага кожууннар аразының эмнелгези, Каа-Хем суурга спорт-культура комплекизи-дир. 

 Айтыышкынның утказы – келир үеже тепкииш, а ону херек кырында боттандырар дээш, бөгүн шупту чүүлдерни кылыр бис». Айтыышкынның аэропорт комплекизин эде чаартыр дугайында пунктузу боттанып эгелээн: 300 млн. рубльге дериг-херекселдерни саткан, апрельдиң 15-тен эгелеп 1300 метр дурттуг ужудуп-хондурар дилиндектиң тудуу эгелээр болгаш чыл төнчүзүнге чедир ону доозар, төлевилел езугаар чаа перронну тударын Тываның Баштыңы дыңнаткан. Чаартынган аэропорт кандыг-даа дадагалзал чокка, амгы үениң чаа самолеттарын хүлээп алыр. 

 2015 чылда «Бир суур – бир бүдүрүлге» губернатор төлевилелин боттандырарынга 800 млн. рубльди угландырган. Шолбан Кара-оолдуң үнелээни-биле алырга, Тываның Чазаа күрүне деткимчезиниң акша-хөреңгизиниң чарыгдалынга база үлелгезинге контрольду алганындан: чоннуң чыыштарынга сайгарып, эрге-чагыргага чоок эвес база бодунуң херээн эгелээр күзелдиг тодаргай кижиге акшаны четкениниң дугайында чонга ажык-чарлыг дыңнадып эгелээни эки түңнелди берген. Деткимче алган эң-не улуг төлевилелдерниң бирээзинге – Сукпак суурда эът болбаазырадыр комбинат тудуун хамаарыштырар, ол май айда ажыттынар ужурлуг. 

  Губернатор төлевилелиниң күүселдези-биле, республикада ниитизи-биле Кызыл, Каа-Хем, Чаа-Хөл, Таңды, Бии-Хем кожууннарда болбаазырадылганың 8 мини-цехтерин, Чөөн-Хемчик, Чаа-Хөл, Бии-Хем, Таңды, Эрзин кожууннарда сүт хүлээп алыр 6 пунктуларны, Улуг-Хем биле Эрзин кожууннарда алгы эттээр 2 цехти, Бай-Тайга, Мөңгүн-Тайга база Чөөн-Хемчик кожууннарда кидис бүдүрер цехтерни, Чөөн-Хемчик, Бии-Хем, Чеди-Хөл, Кызыл кожууннарда эът болбаазырадыр 5 цехти, Барыын-Хемчик биле Эрзин кожууннарда мал согар 2 цехти, Каа-Хем, Таңдыда далган бүдүрер 3 цехти, Барыын-Хемчик, Сүт-Хөл, Чаа-Хөл, Улуг-Хем, Эрзин, Тере-Хөл база Тожу кожууннарда балык продукциязын болбаазырадыр 8 цехти ажыглалда киирген. Чаа бүдүрүлгелерни ажыдары-биле чергелештир, Тывада көдээ ажыл-агый продукциязының бүдүрүлгезин көвүдедип, күш-ажылдың бүдүрүкчүлүүн бедидер дээш капиталдыг техниканы болгаш технологтуг эде дериишкинни кылырын үе негеп турарын Шолбан Кара-оол демдеглээн. Ол угланыышкын-биле республиканың эрге-чагырга органнары, тус чер чагыргалары ажылдаар ужурлуг.

 Тывада чидиг айтырыгларның бирээзи – кем-херек үүлгедиишкиннери. Республика чамдык көргүзүглер талазы-биле багай черде-даа болза, эки талаже өскерлиишкиннер база бар. 2007 чылга деңнээрге, 2015 чылда аар болгаш онза аар кем-херектер 1,5 катап эвээжээн, өлүрүүшкүннер 2 катап, күштээшкиннер 3 катап, үптекчи халдаашкыннар 2,1 катап кызырылган. Кем-херек үүлгедиишкини кызырылган-даа болза, бүгү фронтуларга ажылды суларатпазынче Шолбан Кара-оол хөй-ниитини кыйгырган. 

  Чурттакчы чоннуң кадыкшыл байдалында эки өскерлиишкиннер демдеглеттинген. Тываның чурттакчылары сөөлгү чылдарда чүрек-дамыр аарыгларындан бо-ла чок болуп турган болза, республикада чүрек-дамыр хирургиязының тускай болгаш бедик технологиялыг эмчи дузазын көргүзүп эгелээнинден, ол көргүзүг 8,4 хуу, эмнелгеге миокард инфарктызындан чок болуру - 4, инсульттан - 2 катап эвээжээн. 

 Республиканың Баштыңы бодунуң илеткелинге Чазактың ажыл-чорудулгазының аңгы-аңгы угланыышкыннарынга тодаргай доктааган: Кызылда база кожууннарда эргижирээн оран-сава программазы-биле бажыңнар тудуу, оруктарны, көвүрүглерни чаартыры база септээри, өөредилге адырында, «Аныяк өг-бүлеге кыштаг», «Чемгерикчи инек малым» губернатор төлевилелдериниң боттаныышкыны, энергетиканың чидиг айтырыгларын шиитпирлээри, чурагайлыг технологияны ажыглалга киирери. Ооң чугаазын хуралдың киржикчилери адыш часкаашкыннары-биле деткээн. 

 Эрткен чылда республика Чазааның кылып чоруткан ажылдарының отчедун сайгарып турда, өөрүп четтириишкиннер база республиканың хөгжүлдезинде шаптараазыннарны тургузуп турар чүүлдерни шиитпирлеп алырынга санал-оналдар база кирген. 

 Тываның күрүне университединиң инженер-техниктиг факультединиң деканы Сылдыс Монгуш сөстү алган. Дээди өөредилге чериниң башкызы үрде манааны тудугну – Колхозная кудумчузунда өөредилге корпузун ажыглалга кииргенинге деткимчени көргүскени дээш Тываның Баштыңынга өөрүп четтиргенин илереткен: «Чырык, чылыг, амгы үениң дериг-херексели-биле чепсеглеттинген аудиторияларда студентилеривистиң өөрениринге, башкыларның ажылдаарынга таарымчалыг бүгү байдалдарны тургусканы дээш өөрүп тур бис. Ындыг болзажок, ам бир, силерниң деткимчеңер чокта шиитпирлеп албазывыс айтырыывыс бар - студентилерге, аняык башкыларга ниитиниң чуртталга бажыңнары, спорт залдарын туттурары-дыр. Тываның күрүне университеди ол объектилер тудуунга акша-хөреңгини камгалаар планныг, ынчангаш ол айтырыгны шиитпирлээринге дузаны кадып, деткиириңерге идегеп турар бис». 

 «Тыва эки турачыларның салгалдары» хөй-ниити организациязының даргазы Алексей Сундуй база сөстү алган. Тыва эки турачыларга ат-алдарның база төөгүнүң сактыышкын хүнүн тургусканы база найысылалдың төп кезээнге Тывадан маадырларга тураскаалды тударын шиитпирлээни дээш, өөрүп четтиргенин илереткен. Республика эрге-чагыргазының 2015 чылда кылган ажылдарынга үнелелди берип тура, М-54 федералдыг оруктуң угланыышкынын өскерткенин онзалап айыткан: «Кызыл-Эрзин аразының М-54 оруунга бо-ла аай-дедир чоруур кижи мен. Кажан найысылалче дедир чанып олура, орукка ындыг-ла хөй машиналарга таварышпас мен. Кызыл-Чадаана-Хандагайты автоорукта байдал сыр дедир – дүне безин, он-он, чүс-чүс машиналар-биле каржып эртер. Ынчангаш Тываның Чазааның ол орукту федералдыг эрге-байдалдыг кылыр дээн шиитпирин деткидим. Тываның Чазаанга айтырыым чок. Ажыл-чорудулгазынга «беш» демдекти салыр-дыр мен». 

 Тыва телевидениениң хоочуну Дыдый Сотпа тыва дылдың хүнүн тургусканы дээш Тываның Баштыңынга өөрүп четтиргенин илереткеш, төрээн дылды суртаалдаар хемчеглерни ам-даа ап, «Тыва» КТРК-ның телеканалынга чаштарга, уругларга болгаш элээдилерге өөредиглиг теле-төлевилелдерни чорударын сүмелээн. 

  Тыва Республиканың Херээженнер эвилелиниң төлээзи Татьяна Ондар республикада өг-бүлениң байдалын экижидеринче угланган: «Өг-бүле бүрүзүнге чаңгыстан эвээш эвес дээди эртемниг уруг», «Аныяк өг-бүлеге – кыштаг», «Чемгерикчи инек малым» төлевилелдер күүсеттинип турарын чугаалаан. Өг-бүлеже ындыг сагыш човаашкын хөйнү чугаалап турарын Татьяна Ондар демдеглээн: «Кажан күрүне өг-бүлени деткип турар болза, ол дыка эки. Республиканың Херээженнер эвилелиниң мурнундан үш херээжен төлевилелдерни – Улуг-Хемде хлеб быжырар черни, Сүт-Хөлде амыдырал-хандырылга төвүн, Эрзинде национал идик-хеп даараар төптү ажыдарынга деткимчени көргүскени дээш, Тываның Экономика яамызынга өөрүп четтирдивис. Национал суй-белектер белеткээр талазы-биле мээң бодумнуң төлевилелим база деткимчени алган. Ынчангаш мээң демдээм – чүгле «беш» - дээш, социал ужур-дузалыг өске-даа төлевилелдерни ажылдап кылыр база боттандырар элээн каш саналдары ол берген. 

  Оон аңгыда Тываның Баштыңының адынче чидиг айтырыглар хөйү-биле кирген. Шолбан Кара-оол оларның шуптузунга харыыларны берген. 

 Ооң мурнунда ажылдап чораан күрүне албан-хаакчыларының пенсиязынга немелдени чок кылганының дугайында чажыт келген айтырыгга регионнуң удуртукчузу тодаргай харыыны берген: «90 чылдарда, Совет Эвилели буурап дүжүп турда, удуртукчу органнарның байдалы билдинмес турган. Тываның Президентизи Шериг-оол Дизижикович Ооржактың, оларның пенсияларынга бюджеттен дотацияны тургузар дугайында, шиитпири чөптүг турган чадавас. Ол шиитпир-биле, республика Чазаанга чүгле 1 чыл ажылдаан кижи-даа, азы хуралга ажылдап турган, ол үеде 162 депутат, немелде төлевирже кордап болур. Бөгүн чуртта байдал өскерилген, республика саң-хөөнү камнаар ужурлуг, ынчангаш күрүне албанынга 10 азы оон хөй чылдарда ажылдаан база «Тыва республиканың Ордени», «Шылгараңгай күш-ажыл дээш» медальдыг кижилер немелде төлевирлерни алыр кылдыр, чазак шиитпирни хүлээп алган. 

 Бистиң чурттакчы чонувустуң кошкак камгалалдыг кезээнге социал деткимчени көргүзери-биле, хосталган акша-хөреңгини ынаар углаар. Ооң мурнунда бедик албан дужаалды ээлеп чорааннар судтажып турар, аңаа төнчү улуг сек ам-даа салдынмаан. Бистиң үлегеривис-биле Россияның өске регионнары ооң мурнундагы чиновниктерге немелде төлевирден ойталап турар». 

 Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол хөй-ниитиниң төлээлери-биле ужуражылгазын доозуп тура, ниитилелде тайбың, турум болгаш билчилгелиг кады ажылдажылгага, база ол ышкаш Тываның бурунгаар депшилгезинге магадылалды берген республиканың чурттакчы чонунуң күш-ажылы, бир деми база бурунгаар көрүжү дээш өөрүп четтиргенин илереткен.

 Тываның Баштыңы бо дыштаныр хүннерде чазактың Отчеду-биле республиканың барыын кожууннарынче үнүптер.