Экономика талазы-биле эң сайзыраңгай апаар

«Российская газетаның» федералдыг үндүрүлгезинге Шолбан Кара-оолдуң интервьюзу: чергелешкек юбилейлер делегейге шуут өске Тываны көргүзүп турар.

Чурттуң эң ырак регионнарының бирээзи төөгүлүг үш юбилейни демдеглээр: Россия-биле демнежилгезиниң болгаш бодунуң найысылалының 100 чылы, РСФСР-ниң составынга эки тура-биле каттыжып киргениниң 70 чылы. Бо болуушкуннар төөгүлүг дээрзи чугаажок. Саян сыннарының артында бөгүнгү болуушкуннар федералдыг эрге-байдалдыг апарган байырлалга чүүлдежип турар. Бурунгу черде болуп турар өскерилгелерниң дугайында Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол чугаалап турар.

— Бир чурттуң өске чуртка хайгааралының дугайында шоолуг ыыттавас болгай. Силер ол чаңчылдан уштунуп, Россияның Тываны протекторатка алганының 100 чылын байырлаарының эгелекчизи болдуңар. Бо таварылга, Шолбан Валерьевич, чүгле Россияда эвес, делегей деңнелинде безин онзагай болуп турар-дыр.

Шолбан Кара-оол: «Мен бодаарымга, бодунуң төөгүзүн ыттавайн эрттирип азы хөөредип турган херээ чок. Украинада болуушкуннар-биле холбаштыр бистиң эвилеливисти колонияга алган азы бичии Тываны улуг Россияның күш-биле киирип алганы кылдыр көргүзер оралдажыышкыннар бар харын. Ынчалза-даа фактылар бар болгай: Ол айтырыгны Россия эвес, а Тыва көдүрүп үндүрген, демнежилге дугайында айтырыгны чаңгыс удаа эвес тургузуп келген. Орус чурт дугайында бистиң өгбелеривис чүс-чүс чылдарда бодап келген. Орус хаанга бердингениниң дугайында баштайгы даңгыраан XVII чүс чылда-ла берген.

Ынчалза-даа Россия урянхайның черинге доктаап шыдаваан, ол үеде тываларны ынчаар адап турган. Бүдүн чартык чүс чылдың дургузунда Тыва кыдаттарның дарлалынга чораан. Бо дээрге чаңчыгарынга четчир улуг хуусаа ышкажыл. Кажан 1911 чылда Цинн империязы дүжүп каарга, Тыва Россияже база катап көрнүп келген. Тус черниң чагырыкчылары Николай  II хаанче камгалал болгаш хайгаарал дугайында дилегни удаа-дараа киирип келген.

Тываны элээн каш күрүнелер алыксаан, харын-даа дайын-чаа болур чыгыы турган. Чүгле 1914 чылдың апрельде орус император «Тыва дугайында айтырыгга» хамаарыштыр шиитпирни хүлээп алган. Оон үш чыл эрткенде, Россияның империязы дүжүп калган, а Советтиг Россия Тываны протекторатка алырындан ойталаан болгаш Моол-биле каттыжарын саналдаан. Ындыг сүме бистиң өгбелеривиске таарышпаан. 1921 чылда олар Россияже угланыышкынныг Тыва Арат Республиканы тургускан, бодунуң баштайгы конституциязынга делегей айтырыгларының талазы-биле чаа Россияның ТАР-га хайгааралын быжыглап алган».

— Советтиг Россияның чөпшээрели чокта Тыва боду хайгааракчыны томуйлап алган ышкажыл?

Шолбан Кара-оол: Эрге-хоойлу талазы-биле алыр болза, деңнээр чүве чок факт-тыр. Ынчалза-даа маргыжар аргажок чүүл бар--конституцияны Бүгү-Тываның тургузукчу хуралы хүлээп алган. Ооң уламындан бистен адырлыр арга Россияда чок апарган.

Шыны-биле алыр болза, бот-догуннаашкынның чылдарында Тыва Россия-биле элээн чоокшулажы берген. 1927 чылдан эгелеп Россия Тываны бодунуң хайгааралынга алган, ТАР ССРЭ-ниң үлегерин эдерип тургустунуп эгелээн, аңаа эки-даа, багай-даа коллективтиг ажыл-агый, бижик билбес чорук-биле демисел, хоорайлар тудуу, чаа экономиктиг политика дээш, өске-даа чүүлдер кирген. Оон аңгыда аңгының дайзыннарын сойгалаары, шивишкеннер тывары, политиктиг репрессиялар  база ол хевээр келген.

1940 чылда Эвилелдиң составынга киирип алырының дугайында дилегни ССРЭ-ниң Чазаанче киирген. Шиитпирни дораан хүлээп алырынга дайын шаптыктаан, ынчалза-даа сөөлзүредир, 1944 чылда шиитпирлеттинген, ол үеде Тыва Россияның кезээ апарган турган. Гитлержилер совет черже халдап эгелээн хүннүң даартазында-ла ТАР Совет Эвилелинге бүгү талалыг дузаны чедирериниң дугайында шиитпирни хүлээп ап, ооң баштайгы эвилелчизи апарган.

Тыва тиилелге дээш бодунда бар бүгү чүүлдерни үндүрген. Кызыл Армияның хүрээлеңинге орус колонияның болгаш тыва эки турачыларның 3,5 муң ажыг кижизи кирип турган. Аъш-чем болгаш идик-хеп чүдүрген эшелоннар Россияже шуужуп турган. Чаңгыс чижектен киирип көрейн: дайын мурнунда республиканың экономиказының үндезини болур 1,5 миллион баш мал турган.  Ооң хөй кезиин чон дайынче чорудупкан. Чүгле ийи чыл бурунгаар, ооң соонда 70 чыл эрткенде, Тыва ынча хире мал бажын катап тургузуп алган».

— Баштай протекторат-биле, ооң соонда Россияга киргени-биле холбаштыр тыва чоннуң идегели шынзыттынган деп бодаар Силер бе?

Шолбан Кара-оол: «Эң чугула чүүлдер талазы-биле шынзыттынган. Россия-биле эвилелге тывалар боттары бажыңнарлыг, өг-бүлелерлиг апарган, бодунуң культуразын, дылын, девискээрин чидирбезиниң магадылалы тургустунган. Чон бодунуң болгаш ажы-төлүнүң эки амыдыралын күзеп турган. Ол амыдырал көстүп келген. 100 чыл дургузунда тываларның саны эң эвээш кылдыр санаарга безин (совет үениң мурнунда каш кижи турганы билдинмес) барык беш катап өскен. Ол дээрге чоннуң амыдыралында өскерилгелерниң эң эки көргүзүү болур.

Тыва--Россия Федерациязында эң аныяк субъект. 70 чылдың дургузунда бодунуң улуг күчүзүн ам-даа ажыдып четтикпээн. Чоокку келир үеде республика сайзыралдың чаа-чаа бедиктеринче үне бээр.

Амгы Тыва Сибирьниң ортумак регионундан дора эвес, харын чамдык таварылгаларда ажып-даа турар дээрзин эскерген боор силер. Бөдүүн сан-түң бо. Сибирьниң 12 регионнарының аразындан Тыва мал бажының болгаш тудуг ажылының темпилериниң талазы-биле — бирги черде, чонга төлевирлиг ачы-дуза чедирериниң, болбаазырадылга бүдүрүлгелериниң продукциязының талазы-биле — ийиги черде. Бүдүрүлгениң, чуртталга шөлүн ажыглалга киирериниң өзүлдезиниң темпизиниң талазы-биле мурнакчыларның одуруунда, каш чыл улаштыр хуу капиталдың темпилериниң талазы-биле база мурнакчы болуп келген, 2006 чылда ооң хемчээли 600 миллион рубль турган болза, 2013 чылда 11,5 миллиард четкен. Күрүне компаниялары-биле кады республика улуг-улуг чеди инвестиция төлевилелдерин 350 миллиард ажыг рубльге боттандырып турар. Ам-даа 18 бар. Россияның экономика талазы-биле эң быжыг регионнарының бирээзи болур бис деп чүвени аазап тур мен».

— Дидим-не медеглел-дир…

Шолбан Кара-оол: «Ол күүсеттине бээр. Эрткен болгаш амгы чүс чылдың кол төлевилели--Транссибтен Тываже киирер демир-оруунга улуг бүзүрел бар. Ооң чогундан республика эрткен бо чылдарда өске чурттарга бүзээлеткен регион турган. Национал чаагай чорук фондузундан демир-оруун тударынга 86 миллиард рубльди тускайлаан. Ол орук чоорту Азияже ханылап кире берип база болур.

Бо херекке чүгле Россия эвес, чөөн чүкте партнерларывыс база сонуургалдыг болдур ийин. Транспорт талазы-биле хоорук чоруктан адырлып алзывысса, Тываның байлак чиг эт күчүзүн ажыглап эгелээр бис. Бирги ээлчегде металлургияга эргежок чугула эң эки хөмүр-даштың 15 чыдыны-дыр, барык миллиард тонна. Оон аңгыда демир рудазының, өңнүг, ховар болгаш үнелиг металлдарның чыдыннары, ооң иштинде кобальт, никель, молибден, тантал, ниобий бар. Сайның, элезинниң, дойнуң, арыг болгаш аржаан сугларның улуг-улуг курлавырлары, үнелиг ыяштар бар. Демир-орук чокта бо бүгү чүүлдер өлүг капитал бооп чыдар, а республика дотация дузазы-биле чурттаар ужурга таваржып турар. Олардан хамааржыр чорукту 10 чыл дургузунда 22 хуу кызырып шыдаан бис, ынчалза-даа күрүне-хуу черлер кады ажылдажылгазының аргалары ажылдай берген соонда, бүгү чүүлдер эки талазынче өскерлип эгелээн.

Чурт иштинге болгаш даштыкыга ажылдаар сорулга-биле транспорттуң амгы ажылдап турар аргаларын улгаттырарынче кирип турар бис. Аэропорт комплекизин чаартып кылыр талазы-биле төлевилел улуг деткимчени алган. Бир үеде банкротталыр чоруктан болгаш садып-сайгарылгадан камгалап арттырып алганывыс кара чаңгыс аэропорт адрестиг федералдыг программаже кирген болгаш 2013 чылдан бээр акшаландырып турар. Ооң чаартылгазынга чүгле федералдыг бюджеттен барык 1,5 миллиард рубль салдынган. Инвестицияларның ниити хемчээли барык 3,3 миллиард рубль чедер. Ужудуушкун шөлү чаарттынар, келир үеде Кызыл аэропортун делегей чергелиг кылыр бодап турар бис, ынчан ооң экономиктиг аргалары аажок улгадыр болгаш иштики ужар чүүлдү сайзырадырынга оруктарны ажыдар.

Барыын чүк биле чөөн чүктүң аразынга чурттар аразының база бир оруу М-54 «Енисей» федералдыг автоорук апаар, ооң чаа угланыышкыны Тываның чурттакчыларының барык чартык кезии болур--тос муниципалдыг тургузугну харылзаштырар, ол Моол-биле муң-муң чылда харылзажып келген оруувуска каттыжар».

— Энергетикада, 300 мегаватт чаа ЧЭТ тудар дээн ышкаш улуг-улуг төлевилелдерни хары угда сегирип ап тур силер. Республика бодунуң аргаларын улуг кылдыр көрүп турар эвес ирги?

Шолбан Кара-оол: «Ол улуг төлевилелдерни мегаватт сүргеш тургузуп турар эвес бис дээрзинге бүзүреп көрүңер. Бистиң энергетиктиг күчүвүс тудуг темпизинден аажок хожудаан. Найысылалга чаа бажыңнар тудуп алгаш, оларны чылыг хандырылгазынче кожуп шыдавайн турар бис -- күш четпес-тир. Аңгы-аңгы дөстер ажыглаар ужурга таваржып турар. Электри энергиязының чедишпес чоруу чидиг тургустунуп келген. Сайзыралга херек энергияны эргижирээн электри ажыл-агыйы берип шыдавайн турар. Бистиң четкилеривис-биле чүгүрүп турар ток шакта 160 МВт болуп турар, а негелде оон ийи катап улуг. Инвестицияның бир компаниязы безин бодунуң төлевилелин күүседиринге 90 мегаватты негээн.

Энергияның чедишпес чоруу хоозун сөс эвес, боттуг, харын-даа коргунчуг шаптык-тыр деп чүвени чурттуң удуртулгазынга 2012 чылда-ла бадыткап шыдаан мен. Ынчангаш Тываның төлевилелдерин деткээн. Эрткен чылдан бээр мунициалдыг котельнаяларны улуг хемчээлдиг эде кылып, бедик вольтулуг ЛЭП-ти болгаш трансформатор дериг-херекселин чаартып эгелээн. Ийи район төвүнде эрги котельнаяларны солаан бис, ийи хоорай--Ак-Довурак биле Шагаан-Арыг арткан. Электри четкилерин бо чылын чаартып доозупканывыс соонда 85 МВт электри энергиязын немей алыр бис. Чогум хереглел оон-даа хөй. Ынчангаш чаа ЧЭТ тудар дээш туржуп турар бис, ол бистиң чүгле чылытпас, чырыкты база бээр».

— Ындыг турбуже үш дакпыр юбилейни эрттирери-биле федералдыг бюджеттен болгаш республикадан тускайлаан ийи миллиард хире рубль социал адырже чарыгдаттынган ышкажыл.

Шолбан Кара-оол: «Принципиалдыг шиитпир-дир бо. Бо удаада юбилейниң күжү чаңгыс чылда болгаш чаңгыс компанияга дүүштүр тургузукчу шынарлыг апарган. Ооң идеязы Тывага улуг ужур-дузалыг он-он эгелээшкиннерни аңгы-аңгы адырларга, хамыктың мурнунда экономикага тывылдырган.

Найысылалды, ылаңгыя ооң төп кезээн, таныттынмас кылдыр өскертип шыдаан бис. Он-он километр оруктарны чаарткан, чаа скверлерни олурткан, албан черлериниң оран-саваларын барык чаазы-биле туткан, бажыңнар чаны чаагайжаан, ону чаңгыс чер-чурттугларывыс-даа, республиканың аалчылары-даа магадап көрүп турар.

Бир кол чаа чүүл — сураглыг мастер Даши Намдаковтуң Енисейниң эриинде «Азия төвү» тураскаалды эде кылганы. Ол дээрге чүгле юбилей мурнунда тыптып келген чаа объект эвес-тир. Ол туттунган соонда Тывага кайгамчык архитектура-скульптура комплекизи көстүп келир, ол чүгле Россияда эвес, делегейде кайгамчык, бөмбүрзектиң Азия кезээн болгаш көшкүн чоннуң амыдыралын көргүзүп турар чүүл апаар магатчок. Ол дээрге чүгле байырлал хүннеринде эвес, оон соңгаар-даа үелерде, дыка хөй чылдарның дургузунда Тывага тергиин каасталга болуп артар».

— Амдыызында ажылдар безин доозулбаан болгай, бульвар болгаш комплекс кайгамчык болур ышкажыл?

Шолбан Кара-оол: «Бистиң чурттакчыларывыс бодунуң төрээн булуңу болгаш Россия дээш чоргаар болзун дээш ону кылып турар бис. Оон өске чүү дээш чурттаар боор»?

Золик МИЛЬМАН чугаалашкан.

«Российская газета» 2014 чылдың август 29.