Кижи бүрүзү — дириг төөгү

Өөм ээзи Ким Даниловичиниң ачазы Данил Баткарович Данзын-оол төөгү дугайында чыгган ажылдарын, альбомун биске арттырган кижи. Ону бистиң өг-бүле бөгүнге чедир кадагалап, шыгжап чоруур. Д.Б.Данзын-оол 1904 чылда төрүттүнген. Ук-дөзү Таңды оюну. Ол — тывалардан Кызыл хоорайның бир дугаар чурттакчыларының бирээзи. Ол дугайында төөгү номнарында бижээн.

Оолдарым кырган-ачазы Данил Баткарович, кырган-авазы Бичекей Байыровна Данзын-оолдарның 1936 чылдан эдилээн альбомунда типографияның баштайгы ажылдакчыларының тырттырган чуруу бар. Бодаарымга, ол төөгүлүг чурук, 1948 чылдан 1953 чылга чедир Тываның типографиязынга Санчай Оюн ажылдап чораан, ооң-на шыгжаан чуруу боор.

Ким Данзын-оолдуң даайы азы авазы Бичекей Данзын-оолдуң кады төрээн дуңмазы Тыва АССР-ниң Көдээ ажыл-агый яамызының хоочуну, «Күш-ажылдың Кызыл Тук» ордениниң эдилекчизи Нурзат Ховалыгның «Тываның чөөн кезиин эргип эрткенивис» деп ному 2006 чылда чырыкче үнген. Ону автор 1985-1986 чылда бижээн. Ол номнуң маадырлары — Нурзат Ховалыг, Кунгаа Түлүш, Санчай Оюн. Олар тайга-сыннарның кадыр-берт, изеп каан оруктары чок черлери-биле 2040 километр хемчээлдиг хаак чарыжын эрткен спортчулар-дыр. Бүдүн чартык ай дургузунда Кызыл – Туран – Тоора-Хем – Хараан-Чыргаланды (Төре-Хөл) – Сарыг-Булуң (Эрзин) – Самагалдай – Бай-Хаак – Элегес – Кызыл. Бо хире узун орукту эртер даалганы олар 1943 чылдың январь 8-те хүлээнгеш, Кызыл хоорайдан хаактыг чорупкан улус-тур. Бо уттундура бээр часкан фактыны, ачазының холу-биле бижип каан сактыышкынын оглу Кызыл районнуң ИХК-ниң даргазының оралакчызы турган Кара-оол Ховалыгович Нурзат ном кылдыр чырыкче үндүргенинге Санчай Оюннуң чоок төрелдери өөрүп чор бис. Бо номну кижи номчааш, ол үш спортчунуң быжыг, шыдамык, кызымаан кайгап ханмас. Номда бистиң төреливис Санчай Оюнну мөге-шыырак мага-боттуг, шыдамыккай, улуг, кылын харны депсе базып кылаштаар, хөртүктүг азы кадыр-берт черлерге бистиң мурнувуска ис изеп, мурнай чоруур чуду-кара киживис ол.

Ада-чурттуң Улуг дайынының үезинде Тывага хаактаашкын аныяктарның анаа-бир оюн-тоглаазы эвес, дайынчы өөредиг-дир, аңаа өөренири албан-хүлээлгези турган. Бир кезек ополчен оолдарны ай чыгыы хаактаарынга шыңгыы өөреткен соонда оларны шилип алган.

«Санчай Оюн 1919 чылда Ээрбекке төрүттүнген. Бир кыс, ийи оолдуг турган. Боду-даа, уруглары-даа 35 харлааш, чок болган. Уруунуң уруу Лариса Оюн —Тывада билдингир кукла артизи. Санчай Оюннуң кады төрээн акызы — эки турачы, сураглыг башкы Санчат-оол Оюн Байыр-оолович. Угбазы -- Бичекей Байыровна Данзын-оол. Санчай Оюн эш-өөрзүрек, чугаа-сооттуг, үргүлчү чугааланган орар, аксы куруг орбас кижи-ле болгай. Кеп-кезек када кылыктаны бээри-ле кончуг. Yр-даа болбас, часкарлы бээр, оозу эки» — деп эжиниң дугайында Ховалыг Чанчыпович «Тываның чөөн кезиин эргип эрткенивис» деп номда бижээн. Оларны 1943 чылдың март 1-де ТАР Биче Хурал Президиумунуң Хүндүлел бижии-биле Х.А. Анчымаа дарга шаңнаан дугайында база номда бар. Ооң тиражы 500-ле кезек. Ол 2006 чылда үнген. Ооң тиражын оода 1000 хиреден катап үндүрзе деп саналдыг мен. Ол — бистиң төөгүвүс. Ону амгы салгал билзе эки. Шак мындыг спортчу маадырларның бирээзи типографияга ажылдап чорааны бо коллективке база улуг чоргаарал эвеспе.

Бир-тээ, типографияның ажылдакчызының дугайында бижип эгелээн болганымда, келген алдан чылдар төнчүзүнде, чеден чылдарда бо коллективтиң кежигүнү турган Алим Оюннуң дугайында база бижикседим. Тываның төөгүзүнде ооң ады арткан. 1924 чылда Төп Комитет даргазы чораан Оюн Күрсединиң чаңгыс оглу Келик-Чамзының оглу – Алим Оюн ол. Ооң авазы Динзеңмаа Оюн Кызыл хоорайга аптека ажылдакчызы чораан. Ол — мээң авамның ачазы Кежик-Чыргалдың Ензак дээр акызының уруу. Алим Оюн өгленмейн чорааш, хай-халапка таварышкаш, аныяанда чок болган. Ол кончуг арыг-силиг, корум-чурумнуг, ак шырайлыг оол Тываның типографиязынга ажылдап чораанын төрелдери сактып чоруур бис. Оон ыңай Алим Оюннуң авазының кады төрээни Сирзеңмаа угбавыстың оглу Алдын-оол Бойгарович Чооду 1967 чылда, 19 харлыындан эгелеп типографияга ажылдааш, хүндүлүг дыштанылгаже үнгеш, Кызыл хоорайда менди-чаагай, ажы-төлдүг чурттап чору. Мынчап кээрге, бистиң угувус тыва типографияның намдарынга киржип, ооң салым-чолу-биле тудуш болган ышкажыл. Типографияның 90 чыл юбилейин уткуштур төрел аймаавыс мурнундан бо коллективке бүгү-ле чайынналчак чедиишкиннерни күзедим. Хөй-ле ном-сеткүүл парлаттынып-ла турзунам!

Светлана Данзын-оол.

Кызыл хоорай.