Чагытай хөлде чаа балыктар

Тывавыстың база бир чоргааралы Чагытай хөлүвүсче сөөлгү үеде кичээнгейивис эреңгей апарган. Бо ыдыктыг хөлдү күчүлүг Чиңгис-Хаанның уйнуу Чагытайның адынга дөмейлештир адааны анаа эвес. Ында бир-ле тывызыксыг чажыт бар дээрзинге ада-өгбевис бүзүреп чораан. Ооң мурнунда Чагытай хөлге балык-байлаң аажок элбек, ол чоок-кавының аалдарын шуптузун тоттуруп турган дээр болза, чазыг болбас. 

Амгы үеде хөлдүң бодунуң балыктары барык артпаан. Чоокку чылдарда хөлдү камгалаары-биле ынаар киир салып турган шортан балыктарның байлаңнары нептерээн. Ол ышкаш лещ деп балык көвүдей берген. Бо балык өске эки балыктарның өзүп көвүдээринге орук бербейн, оларның үүргенезин шуптузун чип кааптар. Лещти чылдың-на он-он тонна чедир тудуп, балыктап турзажок, ол кончуг дүрген көвүдээр болганындан хөлде ам-даа чүс-чүс тонна хире бар болуп турар.

Тыва Республиканың Чазааның удуртулгазы база Аңнаашкын болгаш балыктаашкынның күрүне комитеди дээш, өске-даа чогуур албан черлери бо талазы-биле хемчеглерни ап чорудуп эгелээн. Май 27-де Чагытай хөлче пелядь балыының 2 млн. 600 байлаңнарын киир салган. Оларны Красноярск крайның Балахтин районунуң «Компас» КХН балык бүдүрүлгезинден эккелген. Амдыызында республикада июнь 10-га чедир балыктаары хоруглуг.

Аңнаашкын болгаш балыктаашкын күрүне комитединиң ихтиологу Антон Ондарның чугаалап турары-биле алырга, Чагытай хөлдү камгалаары-биле ону хуужудулгага бээрин өөренип көрүп турар. Yлетпүр болгаш балыктаарынга сонуургалдыг кижилерниң балыктаар девискээрлерин аңгылаар, бо талазы-биле тускай аукционну эрттирер. Балыкчы кижи бүрүзү бодунуң хуу девискээрин бүгү талазы-биле, ылаңгыя ооң арыг-силиин хайгаараар ужурлуг. Балыктаарынга анаа сонуургалдыг кижилерниң девискээри база аңгы ээлиг болур. Олар баштай тускай чөпшээрелди (путевканы) холга алгаш, чүгле ынчан балыктаар эргелиг.

Тыва Республиканың бойдузунуң онза хайгааралдыг черлериниң дирекциязының даргазы Чайзу Кыргыс мынчаар чугаалаар:

--Чагытай хөл — республикада онза хайгааралдыг тураскаалдыг черлерниң бирээзи. Ында 1995 чылда күрүнениң бойдус гидробиологтуг камгалал черин тургускан. Хоруглуг үеде балык тутканы дээш торгаал 3 муңдан 5 муң рубльге чедир. Хоойлужудулга езугаар хоруглуг үеде туткан 1 балык дээш торгаал 250 рубль, а онза хайгааралдыг черлер дээш бо түң 5 катап өзе бээр. Четки-биле туткан улус чеже торгаал төлээр апаар-дыр, ынчангаш кымга-даа өршээл турбас.

Тыва Республиканың Баштыңы—Чазааның Даргазы Шолбан Кара-оол байлаңнарны хөлче киир салырынга боду киришкен. Шупту 53 шоодай бичии байлаңнарны Красноярск крайдан эккээри ындыг-ла амыр эвес болган дээрзин билип алдывыс. Ийи каът тускай хаптарда балыктарны бичии болгаш-ла кислород-биле долдуруп турган. Ооң иштинде сугнуң температуразын доктаамал хынап чоруур. Олар бир айлыг, бо үезинде хөлче киир салыптарга, олар ижигиичел  болгаш дүрген өзүүчел болур дээрзин ихтиологтар чугаалады. Оларның өзүп нептерээрин 3 чыл дургузунда манаар. Чагытай хөлче сөөлгү катап 2010 чылда 8 млн. 700 байлаңнарны салган турган, ам 4 чылдың дургузунда балык салбаан.

Тыва Республиканың Баштыңы—Чазааның Даргазы Шолбан Кара-оол мынчаар чугаалады:

— Балыктаарынга квота алыр кижилер мындыг хемчеглерни чорудар болза, Чазактың талазындан деткиир бис. Красноярск крайда балык өстүрүп турар «Компас» КХН-ниң бо кылып чоруткан ажылынче ниитизи-биле 1 млн. 67 муң рубль үнген. Бо чарыгдалды долузу-биле бүдүрүлге бодунче алган. Бо бүдүрүлге-биле Чагытай хөлде лещ балыын тударының дугайында база чугаалажып турар бис. Бистиң республикада чогуур хайгаарал органнарының кошкак ажылының түңнелинде хөлүвүс бо хүн биологтуг үнелиг шынарын чидирип, эки балык-байлаңның эстип читкени бо. Хөлче чаа киир салган пелядь балыын камгалаары-биле ихтиологтар чогуур хемчеглерни алыр ужурлуг.

Чагытай хөлдүң бодунуң хуу ээлери турар болза, хөлдүң арыг-силии, ооң бүгү талазы-биле хайгааралы чедимчелиг деңнелде болур. Ынчангаш тус черниң чагыргазы төрээн чуртунга бердинген, республиказынга үлүг-хуузун киирер болгаш акша ажылдап алыр күзелдиг кижилерни тывар талазы-биле ажылды чорудар. Бо дугайында чарлаанымдан бээр бир ай чартык четкен, кандыг-даа харыы чок, амдыызында чүгле «Компас» КХН кады ажылдаар күзелин илереткен. Бо талазы-биле ажылдаарынга белен кижилер бар болза, оларның чарыгдалының 50 хуузун Чазак эгидер. Балык тударының ажыл-агыйын эгелээр сайгарлыкчыларны деткип, оларга чогуур дериг-херексел садарынга-даа дузалажырынга белен бис.

Чагытай хөлдүң кыдыынга турисчи бааза кылырын база өөренип көрүп турар бис. Күзелдиг кижилер чоннуң дыштанып алырынга ачы-дузазын көргүзүп, эвээш эвес акша-хөреңгини ажылдап ап болурунуң аргазы бар. Ынчангаш ыдыктыг Чагытай хөлүвүстү «диргизип», шупту кады демнежиилиңер!

Шолбан Кара-оол чүгле Чагытай эвес, а Хадың, Төре-Хөл (Эрзинде), Сүт-Хөл, Тожу дээн ышкаш хөлдерни онза хайгаарап, оларны кичээнгейге доктаамал алырын хайгаарал органнарынга дааскан.

Алдынай Бады-Хоо.

"Шын" солун