Тыва дылывысты утпаалыңар

2013 чылдың апрель 2-де үнген «Шын» солуннуң № 39 үндүрүлгезинде Чаа-Хөл кожууннуң Чаа-Хөл сумузундан Олчатмаа Ховалыгның «Дыл – чоннуң өртек чок эртинези» деп чагаазынга хамаарыштыр Тываның күрүне университединиң тыва филология болгаш ниити дыл эртеминиң кафедразының доцентизи, филология эртемнерниң кандидады Клара Бүрбүлдеевна Доржунуң санал-оналын номчукчуларывыска таныштырдывыс.
    Бо чагаада бижиттинген айтырыглар тыва чонга эң чугула деп чүве билдингир, шагдан тура көдүртүнүп турган. Ол дугайын мээң бижип турган чүүлүмден база үзүндүнү киирейн:
   «Орустап билбес уругларын дыл өөренип алзын дээш, 1 класска-ла тыва дыл өөренмес азы орус дылдыг уруглар өөренир класстарже киирер ада-иелер сөөлгү үеде көвүдээн. «Орус класстар» деп адап турарывыс класстарның өөреникчилериниң хөй кезии тыва уруглар турбуже, оларда төрээн тыва дылын, чогаалын, төөгүзүн, географиязын өөретпейн турары элдептиг.
    Кандыг-даа кижи бир дугаарында төрээн дылынга долгандыр турар бойдусту, амыдыралды шиңгээдип алырга, өске дылдарны өөренири белен болгаш эптиг. А орус дыл билбес бичии кижи школа амыдыралынга чаңчыгып чадап чыда, өске дылга чаа-чаа эртемнерни канчап шиңгээдип алырыл? Тыва кижиниң ындындан пөрүк, эгениичел чаңы база бар болгай. Ынчангаш бичии класска-ла уругларны багай өөренир, чүве шиңгээдип алыры кошкак уруглар санынче киирип кааптары меге эвес. Ындыг янзылыг аңгылап каапкан уругларда кандыг чырык келир үе турар деп? Бо-ла чөрүлдээлер артында чүү чаштып турарыл?
    Шак мындыг байдалга хевээр турар болза, тыва дыл чидериниң кырында келген. «Дыл чокта, чон чиде бээр» деп мерген чугаа бар. Тыва дыл кырынга бис чугаалашпас болзувусса, бистерден өске кым-даа чугаалашпас. Бис дылывысты камнавас болзувусса, өске кайы-даа чон камнавас. Өг-бүлеге тывалашпас, ада-иези тывалап билбес болза, ол өг-бүлениң уруглары, оларның уругларының уруглары… база тывалавас. Ынчалдыр-ла ол төрээн дылын билбес салгал дазыл-дамырланып чоруп каар. Чеже ындыг өг-бүле туруп кээрил, ынча төрээн дылын билбес бөлүктер, аймактар туруп кээр…
    Амгы үеде диргелип келген айыыл тыва дылда бар, үргүлчү азы ниити ажыглалдың сөстерин безин орус сөстер-биле солуп ажыглап турар апарганывыста! Эң көскү болгаш эң дүвүренчиг чижек кылдыр кандыг-даа кижиниң эң бир дугаарында ажыглаар сөстери, эң эргим ава, ача деп сөстерин мама, папа деп адап турарывыста! Тывада чурттап чоруур орус чон кайда уругларын орустап эвес, а тывалап авай, ачай деп ададып өөредип турар-дыр? Ол-ла ава, ача деп сөстерден укталган кырган-ава, кырган-ача, даай-ава дээн чижектиг сөстерни база-ла орустап адап турарывыс меге эвес. Кырган-авалар, кырган-ачалар безин боттарын бабушка, баба, бабу, дедушка, деда бис дижип орары биске, тываларга, ыглаксанчыг болур ужурлуг.
   Хүн бүрүде ажыглаарывыс херекселдер, аяк-сава аттарын илередир тыва сөстеривис бар турбуже, кызып-кызып орус сөстер-биле адаар-дыр бис. Бир катап ниити чемненилге черинге мен омааш хереглээш, ону тывалап айтырарымга, ында ажылдап турар аныяк уруг менче кылчаш кылдыр көргеш, кыжыраанзыг аян-биле «ложканы омааш деп турар» деп хыйланган чүве.
   Бо-ла бүгү чүнү чугаалап турарыл? Тыва чараш, эргим сөстерни ажыглавайн-на турар болзувусса, ол сөстер дыңнаарга эпчок, кадыг, каржы дыңналыр апаар болгаш чоорту уттундуруп каар. Бир катап элээн улгады берген угбай ада-иезиниң дугайында чугаалап ора, мамам, папам дээрге, мен кайгап, оон чүге тыва сөстерни ажыглавазын айтырарымга: «Авай, ачай дээримге, кадыг дыңналыр-дыр» — дээн чүве. Оон школа назылыг уругдан база ол-ла айтырыгны салырымга, тыва сөстер эпчок болуп турарын дыңнаткан. Ажыглап өөрени бергени төрээн эвес сөстери тыва сөстерден чымчак, эптиг болуп турары элдептиг».
     2011 чылдың август айда «Шын» солунга үнген «Төрээн тыва дылывыстың эдилекчилеринге» деп мээң материалымдан үзүндүнү киирдим. Мындыг хевирлиг айтырыгларны мооң мурнунда чеже-даа бижип, тодаргай чижектерге даянып, бижип турган мен. Оон кандыг түңнелдер үнгенил ынчаш? Бодум хуумда, тыва дыл башкыларындан, ада-иелерден азы бүгү тыва чондан санал-онал манап чадааш, шылап калып, чөгел төткен мен...
     Ол айтырыгны өске-даа бижикчилер көдүрүп келген. Ынчалза-даа ол ам-даа турган черинден шимчеш дивээн, чежеге дээр бис, бөдүүн чон азы эрге-чагырга холда тутпаан улус, чугаалап кээр бис? Ындыг хевирлиг чагааларны херекке алыр улус бар бе? Бисти кым дыңнаарыл? Мен бодаарымга, бо тыва дыл дугайында айтырыг дөгейленип кел чыдар сөстер апарган.
    Ынчангаш ук айтырыгны ТР-ниң Чазааның база Өөредилге болгаш эртем яамызының мурнунга тургузар ужурлуг айтырыг деп бодап тур мен. Кандыг-даа сайзыраңгай күрүнелер, чурттарда дыл – күрүнениң болгаш ниитилелдиң кичээнгейиниң төвүнде турар чугула объект. Чижээ: Франция, Италияга эң 1 дугаарында дыл өөренир болгаш сайзырадыр академиялар ажыттынган; аңаа лингвистер 1 дугаарында академик деп атка төлептиг болган. Санкт-Петербургка 1783 чылда Россияның Эртемнер академиязын база 1 дугаар школаларны дылды өөредир сорулга-биле ажыткан дээш, оон-даа өске чижектерни хөйү-биле киирип болур, ол шупту билдингир чүүлдер-дир.
    Бир эвес бистиң өгбелеривистиң чүс-чүс чылдарда кандыг-даа күрүнениң составынче кирип-даа чорааш, кандыг-даа дарлалдың адаанга түреп чорааш-даа, амгы салгалга хумагалап арттырып каан тыва дылывыс ам 30-50 чыл болгаш читпезин деп бодаар болзувусса, тыва кижи бүрүзү бодун шүгдүнүп, дылын хүндүлээр апаар. «Ава, ача, кырган-ава, кырган-ача» деп эргим, чараш тыва сөстеривистен ыядып, эпчоксунмайн, олардан ойталавайн чоруур болзувусса, тывалар болуп артып калыр бис.
    Оон аңгыда эге класс болгаш тыва дыл, чогаал башкыларының уругларны сонуургадып алыры база чугула рольду ойнаар. Чамдык ада-иелер уругларын тыва школаның 1-ги клазынга киирип алырга, өөредип турар методиканың уругларга солун эвес болуп, эге класстың тыва дылда болгаш тыва дылче очулдуртунган номнарының шынарының арай чогуур деңнелде эвес болуп турарындан уругларын тыва класстардан ап турары меге эвес. Чамдык тыва эге класс башкылары база тыва дыл, чогаал башкылары чогаадыкчы арга-биле ажылдап, уругларны хаара тутпайн турары чажыт эвес.
    Чон аразынга төрээн тыва дылы, чогаалының ужур-утказының дугайында, ооң чонунуң культуразының адырылбас кезээ болурунуң дугайында лекция, беседалар чорудар болза эки. Чон ортузунга, эң ылаңгыя аныяктар аразынга, төрээн дылын үнелээриниң ужурунга хамаарышкан анкета, соцайтырыглар чорудар болза эки.
    Кызылда чамдык лицей школаларда тыва дыл, чогаалды өөретпейн турары оларның тыва доозукчуларының келир үеде каяа-даа баргаш, тыва мен деп бадыткаптар чоргааралы чок кижилер болурунга белеткеп турар деп бодаар мен. Тыва дылынга чогаал номчуваан, тыва аас чогаалындан чаңгыс чижек тыппас, тыва ыры, шүлүк билбес, Тываның төөгүзүн, культуразын, чогаалчыларын… билбес кижи тыва мен деп адаттынып шыдаар бе?
   А Кызылдың 10 дугаар кадыы кошкак уруглар школазында эге класстарда база төрээн дылынга бодалын чедир илередип шыдавас тыва уругларга безин тыва дылды өөретпейн турар. Ол айтырыгны ук школаның башкылар коллективи ооң мурнунда 2003 чылда база Чазак деңнелинге чедир көдүрүп турган. Орустап бижиир байтык, бодалын орус дылга илередири безин берге уругларга төрээн дылын, тыва үжүглелин өөретпейн турарын чүү деп чугаалаар бис.
   Оон аңгыда тываларның хөй кезии, ооң иштинде тыва интеллигенция, эртемденнер болгаш башкылар (харын чамдык кожууннар бүдүнү-биле) безин сөөлгү үеде христиан шажынче, ооң сектазының аспаанче кирип турары чажыт эвес. Ындыг аспакка туттурган улуска тыва кижи, тыва дыл дээн чижектиг чүүлдер ыдыктыг эвес апаар, ынчангаш тыва дылды, чогаалды өөренир күзел, сонуургал чайгаар-ла хөмдүнүп каар. Ынчангаш бо-ла айтырыгларны шажын-чүдүлге-биле база холбаштыр көрүп, шиитпирлээр болза эки.
   Чеже-даа күрүне дылы кылдыр санаттынып турар болза, кудумчуларның, автобус доктаар черлерниң, организацияларның, хөй-ниити черлериниң аттары чүгле орус дылда бижиттингени-биле «Лопсанчапага дүжер; парикмахерскаяже баар, столоваяга обедтээр» дээн чижектиг хайнак чугаалар үнүп турары каракка чаржынчыг, тыва кижиге ыядынчыг. Ол аттарны .тыва, орус дылдарга бижип болур. Ол-ла бүгү Чазактың шиитпирлээр айтырыы-дыр.

Бо чагаага хамаарыштыр оон аңгыда ТГШИ-ниң, ТНШХИ-ниң ажылдакчыларынга, хоорайның өөредилге килдизинге болгаш школа башкыларынга база номчудуп сайгартыр болза эки деп саналдыг мен.
   1989 чылда тыва чугаа культуразынга тураскааткан Чазак деңнелдиг эртем конференциязы болуп, аңаа дыка хөй айтырыгларны сайгарып, шиитпирлерни хүлээп ап турганын сакты-дыр мен. Ооң соонда үениң канчалдыр өскерли бергенин билир-ле болгай бис. Ам чүге ындыг конференция, чыыштарны эрттирип болбас деп?

Клара Доржу, ТывКУ-нуң тыва филология болгаш ниити дыл эртеминиң кафедразының доцентизи