Сибирьниң хөгжүлдези — экономиктиг сайзыралдың быразы

«Өске регионнарга ажылдаар кылдыр улусту көжүреринге деткимче көргүзериниңпрограммазы Сибирьге таарымча чок» — деп, Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол санап турар.

Красноярскиниң экономиктиг шуулганынгачугаа чидиг болган, ооң киржикчилериботтарының бодалдарын изии-билеилереткен.

Федералдыг удуртукчулар регионнарныңбаштыңнары-биле чөпшээрешпейн-даа, чөпшээрежип-даа болур, а бизнестиң төлээлеришуут өске саналды киирер эргелиг. Чугааның кол сорулгазы — бот-боттарының үнүндыңнаары болгаш ниити түңнелге келири. Бо чылын Красноярскиге болган XIэкономиктиг шуулганга өске чүүлдер-биле холбаштыр Чөөн Сибирьге болгаш Ыраккы Чөөн чүкке «шапкын хөгжүлдениң девискээрин» тургузарының талазы-биле саналдарны белеткээриниң айтырыгларын чугаалашкан, ол дугайында РФ-тиң Президентизи Владимир Путин Федералдыг Хуралга Айыткалынга демдеглеп турган.

Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол «Шапкын хөгжүлдениң девискээри— чөөн талаже угланыышкын» деп пленарлыг хуралга киришкен, аңаа эрге-чагырганың регион болгаш федералдыг органнарының төлээлери, Россияның болгаш даштыкының көскү эксперттери, улуг-улуг бүдүрүлгелерниң болгаш саң-хөө организацияларының удуртукчулары киришкеннер. Инвесторларга үндүрүг чиигелдези, камгаладылга дадывырының чиигеткен ставкалары, электри четкилеринге кожарының, тудуг кылырынга чөпшээрел алырының  бөдүүнчүткен аргалары болгаш өске-даа чүүлдер езугаар күрүне деткимчезин алыр ужурлуг шапкын хөгжүлдениң девискээрлерин тодарадырының барымдаалары кандыг болур ужурлугул дээрзин сайгарып чугаалашкан. Бо талазы-биле даштыкы чурттарның дуржулгазын база көргеннер.

РФ-тиң Президентизиниң Сибирь федералдыг округунда Бүрүн эргелиг төлээзи Виктор Толоконскийниң удуртулгазы-биле, регионнар баштыңнарының киржилгези-биле эрткен чөвүлел хуралга хамаарыштыр Тываның Баштыңы кижиниң чөпшээрешпези чүүлдер база бар болду деп чугаалаан. Шапкын хөгжүлдениң девискээрлерин тургузарының талазы-биле төлевилел хамыктың мурнунда сайзыраңгай регионнарга хамааржыры сагышка кирбес-тир. Забайкалье крайның губернатору Константин Ильковский база ынчаар санап турар. Күрүнениң онза кичээнгейи негеттинип турар регионнарже кичээнгей салбайн турары шын эвес. «Ынчангаш нормативтиг баазаны ажылдап кылып, кайы-бир девискээрге шапкын хөгжүлдениң зоназы эрге-байдалды тыпсып турда, Тыва Республика дээн ышкаш регионнарның эрге-ажыктарын камгалаар херек» — деп, Шолбан Кара-оол санап турар.

Шапкын хөгжүлдениң девискээрин тургузуп тура, дараазында чүүлдерни барымдаалаары чугула ужур-дузалыг деп, Тываның Баштыңы санап турар. «Хөгжүлдениң мурнады шиитпирлээр, бүгү чөпшээрежилге-дугуржулганы, күрүне экспертизазын эрткен, ону күүседиринге белен, харын-даа инвесторнуң акша-хөреңгини безин салганы төлевилелиниң бары кол барымдаа болур  ужурлуг. Тодаргайлаарга, аткаарлаар орук чок, чүгле күүседир ужурлуг төлевилел-дир ийин. Бо талазы-биле Тывада ындыг төлевилел «Кызыл — Курагино» аразының демир-орук тудуу — деп, Шолбан Кара-оол демдеглээн. — Мооң-биле холбаштыр Енисейниң шапкын хөгжүлде девискээрин тургузарының дугайында саналды киирип турар мен. Кызыл — Курагино аразының демир-оруу ийи-чаңгыс черге эвес, бүдүн девискээрге ажыктыг болуп турар. Оруктуң дыка улуг кезии Красноярск крайның девискээри-биле эртер, ынчангаш ол край мурнуу девискээрлерин идепкейлиг шиңгээдип болур. «Кызыл — Курагино» төлевилел Тывага-даа, Хакасия Республикага-даа, Красноярск крайга-даа хөй-хөй ажылдаар олуттарны тургузар, миллион-миллион рубль түңнүг орулганы алыр арганы тыпсыр».

Сибирьниң регионнарының аразынга Тыва чурттуң экономиктиг делгеминге төлептиг черни ээлээр ужурлуг деп, Шолбан Кара-оол база катап онзалап демдеглээн. Сибирьниң соңгу чүгүнде кадыг-дошкун агаар-бойдустуг черлеринде чурттап турар кижилерге деткимче херек. Социал байдалы чогумчалыг регионнарны шапкын   хөгжүлдениң  девискээри болдурары таарышпас. Оон аңгыда кижилерниң чурттап турар хоорайларында болгаш суурларында ажылдаар олуттар чедишпес болза, оларны өске регионнарга ажылдаар олуттар бээри-биле көжүрер деп турары харын-даа озалдыг хире.

«Тывага болгаш бүгү Сибирьге ол төлевилел канчап-даа таарышпас — деп, Шолбан Кара-оол медеглээн.—Бир эвес ону ынчаар көөр болзувусса, Сибирьниң делгем девискээрин ээлээр, ооң казымал байлактарын шиңгээдир кижилер чок апаар. Оон аңгыда кызыгаар чоогунуң девискээрлерин канчап ээн каар боор. Тывада, ылаңгыя Россия кызыгаарының чоогунда чурттап турар чаңгыс чер-чурттугларымга өөрүп четтирип чоруур мен. Олар төрээн черинге хандыкшылдыы-биле чуртун кагбайн чоруурлар. Оларның амыдыралының шынарын экижидер, Тывага экономиктиг өзүлдени чедип алыр ужурлуг бис, ол дээрге Сибирьниң федералдыг округунуң эң  сайзыраңгай регионнарының бирээзи-дир».

Россияның Чазааның Даргазының оралакчызы Игорь Шувалов Красноярскиниң экономиктиг шуулганынга «Кызыл — Курагино» төлевилелиниң онза чугулазын демдеглээн. Баштайгы медээлер езугаар алырга, Кызыл — Курагино демир-орук тудуунга күрүне акшаландырыышкыны РФ-тиң национал чаагай чорук фондузундан мартта-ла кирип кээр.

Игорь Шувалов: «Шапкын хөгжүлдениң девискээри экономиктиг сайзыралдың дээштиг быразы болур ужурлуг»—деп демдеглээн.

Долаана САЛЧАК.