Тываның Баштыңы: малчыннарның бодалы-биле агроүлетпүр хөгжүлдезиниң эң кол айтырыглары

 Наадым-2015 байырлалының чаңчыл кезээ - малчыннарның VII республика съездизинге муң малдыг база эгелеп чоруур малчыннар киришкен. 

 Тывада муңчу малчыннарга ажыл-агыйында малының баш саны 1000 ашкан малчыннарны хамаарыштырар. Республиканың Баштыңы Шолбан Кара-оол чедиишкинниг малчыннарны деткип, биче ажыл-агыйларны улгаттырып, хөгжүдери-биле муңчу малчынның күрүне эрге-байдалын быжыглап, албан езузу-биле ынчаар адаарын доктааткан. Муңчу малчыннарга янзы-бүрү чиигелделерни: Тываның санаторийлеринге ээлчег чок халас эмненири, баар-кээрже халас чуруурун доктааткан тускай хоойлулар хүлээп алдынган. 

 Чылдың-на Наадым байырлалында малчыннар съездизин эрттирери чаңчыл апарган. Ооң ажылынга көдээ ажыл-агыйының амгы байдалын сайгарып, хөгжүлдениң оруун демдеглээр. Регионнуң баштыңы ол съездиге боду киржип, нарын айтырыгларны кады чугаалажып, күрүне программаларын тургузарда съездиге идип үндүрген арга-сүмелерни ажыглап турар. 

 Бо удаада база Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол ажык чугааже көдээ ишчилерни кыйгырып, республика болгаш муниципалдыг эрге-чагыргының, көдээ ажыл-агыйының специалистериниң ажылынга оларның арга-сүмелерин ажыглаарын аазаан. 

 «Чаңгыс суур – чаңгыс бүдүрүлге» губернатор төлевилели көдээ черниң чурттакчыларынга езулуг дуза болганын съездиниң киржикчилери демдеглээн. «Эрге-чагырга бо төлевилелди эгелээш, шуут-ла ооң кол өзээнге дегген. Ам тыва продукцияны өңгүр чараш, алыксанчыг кылдыр хаптааш, садып турар апарган. Садыглар баартыктарында боттуң бүдүрүлгелериниң барааннары көстүп келген. Ол дээрге чедиишкин-дир» - деп, муң малдыг малчын Иван Максимович Сувандии демдеглээн. Ооң чугаазы-биле алырга, малдың баш санын өстүрер айтырыг шиитпирлеттинген. Ам республиканың найысылалынга сүт продукциязын шыгжаар соодукчуларның санын көвүдедирин саналдаан. «Саян артындан эккелген сүтке көөрде, тус черниң бүдүрүкчүлерниң чалаң сүдү дүрген ажыычал. Хоорайга садып-саарар дээш сүттү эккээриңге, кандыг-даа кургаг сүт, өске немелделер холуваан экологтуг арыг продукт болгаш, бир хонганда-ла ажыксый бээр-дир» - деп, ол чугаалаан. 

  Оон аңгыда Тываның Баштыңының көдээ ишчилерге бээр бюджеттен субсидия үлелгезин ажык болгаш шынчы чорудар деп негелдени тургусканын деткээн, бо хүнде малчыннарның көдээ ажыл-агый продукциязын болбаазырадыр бүдүрүкчү күштерге хереглели улуг дээрзин дыңнаткан. База ол ышкаш, совет үеде ышкаш малчыннарның чайлагларынче коллективтиг үнүүшкүннерни чорударын республиканың бүгү депутаттарынга сүмелээн. Ооң бодалы-биле, ону катап эгидери артык эвес.

 Мөңгүн-Тайгадан билдингир көдээ ишчи Өшкү-Саар Ооржак, сөөлгү чылдарда көдээде амыдырал экижээнин демдеглээн. «Шупту чүве кижиниң бодундан хамааржыр. Чалгаа болбайн, эки ажылдап-ла чоруур болзуңза, чедимчелиг чурттаар арга кижи бүрүзүнде бар» - деп, ол санап чоруур. 

 Тывага селекция-уксаажыдалга ажылын сайзырадыры чугула дээрзин көдээ ажыл-агый эртемнериниң кандидады Соңгукчу Монгуш айыткан. 

 Көдээ ажыл-агыйынга специалистерни белеткээриниң шынарын бедидери-биле көдээ ажыл-агый техникуму, училищени база Сукпакта агролицейни каттыштырып, өөредилге кластерин тургузарын Тываның күрүне университединиң башкылары саналдаан. 

 Тываның Чазаа аъш-чем болгаш болбаазырадылга бүдүрүлгелериниң технологтуг дерилгезин эде чаартыры-биле элээн түңнүг акша-хөреңгини аңгылаан. Сүт продукциязының бүдүрүлгезинде бурунгаар базымнар бар. Сүт болбаазырадыр модульдуг 5 база стационарлыг 2 биче цехтерни күрүне деткимчезиниң ачызында ажыглалда киирген. Боттуң бүдүрүкчүлериниң сүт продукциязы садыгларда көстүп келген. Беш чыл бурунгаар рынокка боттуң сүдү чок турган болза, ам сүт болгаш сүт продукциязы-биле Тыва бодун 65 хууга хандыртынган. Ам дараазында – чиг эт-биле хандырылганы улам калбартып, өскээр чугаалаарга, саар малдың продуктулуг чоруунче кичээнгейни углаары чугула.

 2014 чылдың түңнелдерин көөр болза, эки чүүлдер бар. Ылаңгыя мал ажыл-агыйында. Мал ажыл-агыйының продукциязы 4,4 хуу көвүдээн. Малдың баш саны 1,2 хуу өзүп, 1 миллион 572 муң баш четкен. Иви малдың баш саны 34 хуу, сыынның 13 хуу, чылгының 9 хуу өскен. 

 Аныяк араттарга күрүне деткимчезиниң ачызында чаа 70 тараачын (арат) ажыл-агыйлар турустунган. Ынчангаш ажыл-агыйларның ниити саны 1107 апарган. Бут кырында быжыы-биле туруп алган 50 хире ажыл-агыйларда, муң малдың малчыннарның коданында 71 муң баш мал бар. 

  Шупту малчыннарны дыңнааш, 2007 чылда малдың баш санын өстүрер талазы-биле салдынган сорулга күүсеттинген деп, Туваның Баштыңы Шолбан Кара-оол демдеглээн. «Малдың баш санын миллион чартык чедирер сорулга ажыр күүсеттинген-дир. Ам шынарже шилчиир болза эки. Малдың продуктулуг чоруун бедидип дээн ышкаш, шынарга хамааржыр деңнелче кирер. Ооң аргалары бисте бар-дыр» - деп, ол чугаалаан. 

 Республиканың уксаажыдылга баазазында 28 ажыл-агый бар. Оларның 19-зунда – уксаалыг хойларны; 2-зинде – өкшүлерни; 5-жинде – сарлыктарны; 1-зинде – ивилерни өстүрүп азырап турар. 24 муң хире баш уксаалыг мал бөдүүн тараачын (арат) ажыл-агыйларын бедик продуктулуг уксаалыг мал-биле хандырып шыдаар хемчээл тургустунган. 

 Республиканың малының продуктулуг чоруун бедидери - хүнү келген айтырыг ол деп, съездиниң киржикчилери демдеглээн. 

 «Чурттакчы чоннуң санынга онааштыр Сибирьде эң-не хөй малдыг хиревисте, эътке хереглелдиң чүгле 57 хуузун хандырып турар бис. Бо чылдан эгелеп күрүне деткимчезиниң угланыышкынын өскертип, бараан продукциязының төнчү кезээн көөр апаар. 25 килдиг 100 баш хойну садарының орнунга, 60 баш бедик продуктулуг 40-50 кил хойну садарынга сонуургал тургустунар ужурлуг. Уксаалыг малды садып ап, малды экижиткенинге үнген чарыгдалдар үелер эрткен соонда, орну дуглаттынар. Ындыг хевирлиг ажыл-чорудулганы деткииринге белен бис» - деп, Шолбан Кара-оол айыткан. 

 Тываның Баштыңы тус черниң байдалдарынга таарыштыр тургустунган ажыл-агый чорударынга төрел аймактарның езу-чаңчылдарын, аймактың деткимчезин катап тургузар айтырыгны база көдүрген. «Шагдан бээр төрел аймак берге үеде бот-боттарынга дузалажып, дем-биле малын малдап, суггарылга арыктарын тудуп чораан. Демниг аймактың малчын турлагларын болгаш одарларын мал оорлары кыдыындан оюп эрте бээр турган. Чуртталга чаңгыс черге турбазы шын, чүгле езу-чаңчылдарны сагып, ооң иштинге туруңур дивейн тур бис. Республикада эъткир малдың чаа уксаазы – герефорд малды, сүткүр малды өстүрүп эгелээн. Ынчалза-даа чаңчылчаан угланыышкын – одарладыр мал ажыл-агыйы артпышаан хевээр. Ону келир үеде ол хевээр артырып, кадагалаары бистиң ажылывыс ол. 

 Эрте азы орай-даа болза, он хире чыл эртерге, одарлыг черлерниң өртээниң аартаары-биле, малчыннар көшкүн амыдыралдан үнүп, чаңгыс черге турумчуй бээри магат. Бурунгу хевиринге хевээр артып калган көшкүн культурага база дээр чадавас. Ынчангаш көшкүн мал ажыл-агыйын чорудуп болурундан аңгыда, өске ажыл-чорудулгаларга хоруглуг, онза хайгааралдыг черлерге этнокультура заповедниктерин тургузар саналды киирген мен. Эртем ниитилежилгези ол саналды деткээн, тодаргай хөделиишкиннерниң планын ажылдап кылыр талазы-биле ведомстволар аразының ажылчын бөлүү тургустунган. Бөгүнгү създиниң ажылында силерниң, арга-дуржулгалыг кижилерниң, санал-оналын дыңнаары чугула болду, нормативтиг баазаны тургузарынга, черлерниң инвентаризациязынга, чаңчылчаан бойдус ажыглалының территорияларын тодарадырынга ону албан өөренип көөр». 

 Ажыл-агыйның чаңчылчаан хевирлерин ажыглаарындан аңгыда, угун салгаарын, күш-ажылчы салгал харылзаазын хандырып, аныяктарны хаара тударын чедип алыры - мал ажыл-агый чорудулгазының кол чүүлү болур деп, Тываның Баштыңы демдеглээн. 

 «Бистиң республикада аныяк араттарны деткиир программа ынанышты болдуруп турар. Үш чылда 70 ажыг чаа ажыл-агыйлар ажыттынган. Ол турушту быжыглап артырар. Муниципалдыг удуртукчулар ол программа-биле субсидия алыр кижилер даңзызын эде көөрүн даастым. Күрүне деткимчезин бирги ээлчегде, чаа эгелеп чоруур көдээ ажыл-агый сайгарлыкчылары алыр ужурлуг, а эрге-чагыргадан деткимчени ап турган болгаш бут кырында быжыг туруп келген ажыл-агыйлар эвес» - деп республиканың баштыңы сагындырган. 

 Эът продукциязын бүдүреринге деткимче дугайында база чугаалаан. Эът болбаазырадыр 14 бүдүрүлге тургустунган. Моон соңгаар эътти болбаазырадырын үш көдээ ажыл-агый кластериниң тургузуунда улуг төлевилелдер-биле кылыр. Барыын талада көдээ ажыл-агый кластеринге - Кызыл-Мажалыкка база Чадаанага универсалдыг мал согар цехтер ажыттынар. Тургустунуп турар кластерге бодунуң черин тып алыры – көдээ ажыл-агый бүдүрүкчүлериниң мурнунда тургустунуп келген берге, ынчалза-даа чугула айтырыг. Өнчү ээзинге орулганы киирип тура, бүдүрүлге ниити республиканың айтырыгларын шиитпирлээр ужурлуг. 

 Көдээ ажыл-агый продукциязын шыгжап, ону саарары – Көдээ ажыл-агыйының, муниципалдыг эрге-чагырганың болгаш чер ажылдыгларның кичээнгей углаары негеттинип турар эң-не кошкак адыры деп, малчыннарның бодалынга Тываның Баштыңы каттышкан. Ногаа-картофель шыгжаар черлерниң, соодукчуларның, тускайлаттынган көдээ ажыл-агый рыноктарының баазазынга мөөң-логистика төптерин ажыдарын деткииринге эрге-чагырга белен дээрзин ол дыңнаткан. 

 Көдээ ажыл-агый продукциязын болбаазырадып, ону садып-саарар кезекте тус черниң бараан бүдүрүкчүлеринге күрүне деткимчезиниң чугула угланыышкыннарын база айыткан. Малчыннар-биле ужуражылга үезинде көдүрттүнген айтырыгларны протоколга киирген. Республиканың көдээ ажыл-агыйының хөгжүлдезинге үлүг-хуузу дээш, көдээ ишчилерге өөрүп четтиргенин илереткен.