Ш. Кара-оол: Тывага сарыг шажынның хөгжүлдези - мээң сонуургалымда

Тываның Баштыңы эге сөстү алгаш, Камбы-ламаның эрге-дужаалынче соңгулда бүдүүзүнде чыылгаш, тыва эрге-чагырганың, тыва шажынның, тыва чоннуң сонуургалында анаа эвес чугааны чорудуп турарын демдеглээн. "Сагыш-бодалдың кол утказы – чер-чуртувуска тайбыңны, өгбелеривистиң арттырып кааны шажынын канчаар кадагалап, сайзырадырыл деп айтырыг мени дүвүредип чоруур. Чонувусту чаңгыс аайлап, ажыл-агыйын экижидип, чуртувустуң сайзыралын чедип алыры – мээң сонуургалымда. Бо санал-бодалдар – мээң көрүжүм болур. Ону канчаар хүлээп алыры – силерниң эргеңер" - деп, Тываның Баштыңы чугаазын эгелээн.

 “Шажынны төлээлеп чоруур кижи бир дугаарында, өөредигни эки билип алыр болза эки. Ону чедир шиңгээдип албааны, билбези – кол дайзын ол деп бодаар мен. Камбы-Лама эргелели бо чүүлдү эки деңзигүүрлеп тургаш, улуг шылгалдаларны эрткен, шылгараңгай башкыны улуг дүжүлгеге олуртурун күзээр-дир мен. Шажынывысты көдүрүп, хуурактарны өөредип алырынга эрге-чагырга белен бис. Чоннуң иштики хөөнү, сагыш-бодалы шажынывыстан дыка хамааржыр. Эрге-чагырганың талазындан лама башкыларга өөредигни, хуурактарга эртем-билигни, бичии уруг-дарвыысты хүрээлер чанында школаларга өөредип алырынга таарымчалыг байдалды тургузуп бээри хоойлуга удур кандыг-даа хажыдыышкын чок. 

Улуг хүрээни тудуп тур бис. Ол хүрээ лама башкыларның ажылдап саадаар чери эвес¸ а буддийжи шажынның өөредилге чери апаарын дыка-ла күзеп турар мен. Аңаа даштыкы, иштикиден лектор улуг лама башкылар кээр, болдунар чүве болза, Далай Лама башкывысты аңаа хүлээп алыр аас-кежиктиг болган болзувусса, дыка-ла эки ийик. Ол хүрээниң бир каъды Далай Лама башкының офизи кылдыр туттунуп турар чүве. Хүрээни шажын өөредиинче угланган улуг буддийжи төп кылдыр ынчаар көрүп турар мен. Мээң бир дугаар бодалым шак ындыг. 

Өөредиг дугайында чугаалап олургаш, буддийжи долу өөредилгени чедип алыры дыка херек деп чугаалаксадым. Моолга, Бурятияга, Санкт-Петербургга, Индияга, Индияның аңгы-аңгы хүрээлеринге дээш, көвей-ле болза, улам эки.

 Төөгүден алгаш көөрге, тывага 160 ажыг хүрээ турган. Шажынның эге үезинде лама башкыларның саны база хөй турган. Ынчангаш бистиң чонувустуң иштики хөөнү база бир өске турган чадавас. Бо хүнде православ хүрээлерде тыва чүдүкчүлерниң саны база көвүдеп турар. Ында судурларны база тыва дылда ырлап турар апарган. А бистиң лама башкыларывыс чонну хүлээп ап тура, судурну санкрит дылда номчааш, утказын тайылбырлавайн, ол-ла-дыр чаа дээш, төндүрүптери, бисте чаа чүүл эвес-тир. Шажынывыс, өөредиивис дугайында кижилерге ханы тайылбыр кылбайн турар бис. Шажынны та билбезивис, та далажып турарывыс, та ынчаар хүлээп алганывыс чүве. Ынчангаш чонувусту аңгы-аңгы секталарже чидирип турарывыс ында. Буддийжи шажынывыс дугайында номнарны тыва дылга хөйү-биле үндүрери дыка херек бооп турар. Мону чугаалап олурарым утказы, карартыр дээш эвес, шиитпирлээр чугула айтырыг деп демдеглексеп тур мен. Бо хүннүң чугула айтырыы ол. Тыва дылда лекция номчуур башкылар чок дивейн тур мен. Ындыг лама башкылар бар, эр-хейлер. Силерниң арттыңарда чонуңар хөйүн база көрүп тур мен. 

Улуг хүрээвисти келир чылын ажыглалче киирер дээш күжениишкиннерни үндүрер мен. Ону шыдаптар болзувусса, ол Россияның эң улуг хүрээзи болур. Буддийжи төптерниң эң улуу, эң күштүү апаарын черле кызыдар бис. Бистиң тываларның чүткүлү, ролю ол хире бар. Ындыг болганда, ол хүрээге эртемниг, өөредигни дыка эки шиңгээдип алган башкылар турган болза.

 Камбы лама эрге-чагыргазынга туруштуг, долу шажынчы эртем-билиглиг, даштыкы, иштики-биле чугаалажып билир дылдыг, улуг башкыларны чалап шыдаар, олар-биле чоок турар кижи болган болза. Чүдүлгениң улуг чыыштарында, хуралдарында бистиң шажынывыстың төлээлекчизин чалаваанын көргеш, чамдыкта хомудаар-дыр мен. Ол хире авторитетти чедип алыр херек. Чүге дизе артында чону, шажынчылар, бүзүреп чоруур кижилер бар. Ынчангаш кордакчы кижилерге база улуг дилээм – бодуңарны ол хире деңнелге ажылдап шыдаар силер бе дээрзин деңзигүүрлеп көрүңер. Соңгукчулар ол хирени шыдаар кижини соңгуп тур силер бе дээрзин база боданып көрүңер. 

Кымны канчаар соңгууру Камбы-Лама эргелелиниң иштики херээ. Чазактан бо кижини деткип тур бис деп, мынчага чедир чаңгыс-даа ындыг чүве чугаалаваан мен. Эрге-чагырганы удуртуп чоруур кижи болганымда, көрүжүм-даа, туружум-даа бир өске. 

Тывада бүрүткеттинген буддийжи организацияларның саны 43 турган, ам оларның саны - 20. Камбы-Лама эргелелин төлээлекчи 3 организация тургускан. Лодой башкывыс, үш ожук - шажын, чон, эрге-чагырга деп, дыка шын чугаалап чораан. Бот-боттарывыс хүндүлежип, дыңнажып чорбас болзувусса, үш ожук бооп шыдавас бис. 

Буддийжи организацияларда ном номчааны дээш өртектер айтып алганы, таарымча чок. Шажынга, лама башкыларга бүзүреп келген кижини акшаң чок дээш, чоруткан херээ чок. Кандыг-даа байдалдыг кижини хүлээп алза эки деп бодаар мен. Кайы хире өргүл салып каары силерге, лама кижиге, дыка улуг үүле. Ол талазын база көрген болзуңарза. Лама башкыларның ажылдап алган акша-хөреңгизинге дегбес, олар көдүрлүп алзын, оран-савазын чаагайжыдарынче ол акша-хөреңгини киирер боор, хуурактарны өөредип алзыннар дээн дилегни чогуур черлерде чугаалап турар мен. Ынчангаш дүрген быжып, ажылыңарны углап-баштап алыңарны күзедим. 

Камбы-лама башкы эрге-дужаалында олурбаан болганда, бо анаа шажынның сайзыралынга хамааржыр чугаа болуп артар. Ийиде, үш ожук бар. Сайзыралдың оруунда бо үш ожуктуң аразында билчилге турбас болза, кайызы-даа ойнап албас. Тыва чуртувус сайзыравас, чонувус түрээр. Ындыг байдалга четпеңер. Үште, улуг эртемниг кижини эрге-чагыргаңарже шилип алырыңарны дилээр-дир мен. Бодуңар көрүп, деңзигүүрлеп көрүңер” – деп, Тываның Баштыңы чугаалаан. 

Дараазында сөс алганнар Тывада сарыг шажынга хамаарыштыр боттарының бодалдарын илередип, саналдарны киирген.

 Сарыг Омак, ТР-ниң Камбы-Ламазының эрге-дужаалын түр када күүседип турар: - Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оолдуң удуртулгазының үезинде сарыг шажынны хөгжүдер сорулгалыг улуг базымнар кылдынып турарын демдеглеп тур мен. Россияда улуг хүрээни тудуп, чонувусту чаңгыс аайлап, шажынывысты хөгжүдер, бурунгу ужур-чаңчылдарны эгидер дээш, сагыш човаашкыныңарга четтирдивис. Бо удаада Тываның сайзыралы, сарыг шажын дээш улуг чугааның болуп турары өөрүнчүг-дүр. Индияда 28, Бурятияда 10 хуурактарывыс бар. Келир үедеги 30-40 хире кадрларывыс бар-дыр. Өөредилге баазазын шын тургузуп алыр болзувусса, дараазында 20-30 чылда быжыг бут кырынга туруп кээр боор бис. 90 чылдарда эгелээн чамдык башкылар Тывада шажынның эгелекчилери, тургузукчулары бис. Хуурактарывыс доозуп келгижеге, эки үндезинни тургузуп бээр болзувусса эки. Тывада ниитизи-биле 100 ажыг башкы бар. Хүрээлер ажылдап турар, чедиишкиннер база бар. Бо чылда улуг чидириивис – Лодой башкывыс дуу оранче таалаан. Бүгү тыва чоннуң болгаш шажынның улуг чидирии деп болур. Ындыг болзажок ажылдар чоруп турар. Кыска үеде Бурятия, Иркутск, Москва, Моол-биле шажынның харылзаазын тудуп алдывыс. Мерген Монгуш башкы – чамзот башкы, Цеченлинг хүрээзиниң ширээтизи Тимур Сандак башкы-биле планнаан ажылдарывыс хөй. Кол удуртукчувус бирээзи Сергек башкы ол. Чогум шынын чугаалаар болза, аравыста ол кожуун сен деп ылгаашкын чок. Хүрээлерниң кожууннар аайы-биле адаттына берген чылдагааны мындыг. Эрзин хүрээзин Эрзинге чурттуг өг-бүле туткан болуп турар. Шын шажынчы ады бар-даа болза, улус ынчаар адап чаңчыга берген. Чогум ында Барыын-Хемчик, Чөөн-Хемчик, Мөнгүн-Тайга, Улуг-Хем улузу эң хөй кээп турар. Шажын башкыларының аразында билчилге, дем бар. Шажынывысты черле чаңгыс аайлаптар боор бис. 

Буян башкы: - Буддийжи кижи болганымда, Будда бурган башкының кол хоойлузу – үүле, кармага бүзүрээр мен. Далай башкы чугаалаан болгай, он кижи – ном, а тозан кижи – өөредилге болур деп. Эртем-билигже кичээнгейни салыр дээниңер дыка шын. Эң-не муңгараан, ыглап-сыктаан кижилер келирин лама башкылар билир бис. Башкылар ол кижилерни оожургадып өөренип алган, сагыш-сеткил детикмчезин берип турары эки. Ийи дугаарында, шажын чүдүлге күрүнеге, кижилерге салдарлыг болзун дизе, чидиг айтырыгларже, арага, хоралыг таакпылар, кем-херек үүлгедиглери, багай аажы-чаң, өөренирге сунду чок чоруктарже кичээнгейни салыры шын. 

Сөс дыка күштүг болур. Ада-ие чеже-даа аянныг болза, ажы-төлге сөс-биле чугаалавас-болза, ол четпес болур. Бурган башкы чеже-даа илби-шидилиг болза, сөс чокта чүдүлге чок. Лама башкылар чеже-даа өттүр көөр, шө-төлге салыр болза, сөс-биле ону дамчытпас болза, ол билдинмес артып каар. Четтирдим дээр кижилер эвээш, ам-даа эккел, бер-ле дээр. Кол аарыг ол бооп турар, ажырар сеткилдиг, ону чайладыр болза эки. Бирээ, ийи бээр, оон сава долган дээрге, хорадап эгелээр, ол шупту амыдыралдан чижектер ышкажыл. 

Бурятия, Калмыкияга бодаарга, бисте лама башкылар шору бар. Мында өттүр көөр, шо-төлге салыр башкылар хөй. Олар дыка эки психологтар болгаш үнген чүгүн, барбас ужурлуг чериң дээш,ол улусту оожургадып билир бооп турар. Диленип кээп турар улус хөй. Ол баштыг улус тур, а бажыңында олурар улус шуут эңдерик. Бөдүүн кижилеривисти өрү тырттып алзывысса, тыва чон көдүрлү бээр деп бодаар мен. 

Кара-Сал Седен-Очур, ТР-ниң депутады, чүдүкчү: - Тыва шажынчы республика кылдыр шагдан бээр санаттынып чораан. Бөгүнде чонувус шажынывыстың ужур-утказын билир. Ындындан сүзүглүг чон көвүдеп турар. Шажынчы төптерни, хүрээлерни, субурганнарны тудары чөп. Ынчалза-даа аңаа өөредиглер чорутпас болза, ол анаа-ла ханалар-дыр деп, Далай-лама башкының чугаазы ханы уткалыг-дыр деп билип тур мен. 2010 чылдан тура, Тывавыска улуг башкылар кээп, өөредигни берип, орус дылда тайылбырларны берип турар. Сөөлгү үеде аныяк башкылар тыптып келгени өөрүнчүг-дүр. Бодум 2014 чылдан тура Манджушри шажынчы төптү удуртуп баштап турар мен. Эге дээрезинде аныяктар саны дыка эвээш турду. Ам аныяктар көвүдээн. 1990-2000 чылдарда төптү тургускан кырган-авайлар шажынны тудуп чораан. Оларның күжү-биле бо хүнде Рабочаяда шажынчы төп туттунган. Бо хүнде оларның көвей кезии бурганнап чоруй барган. Ынчалза-даа оларның кылып каан буяны артып каан.

Башкывыс бир дугаарында маңаа келгеш, бо төп башкыларга эвес, а кандыг-даа, христиан-даа, кижи келгеш, ооң билиглерин билип алыр аргалыг чер болзун деп чагаан. Бо хүнде өөредигни тайылбырлаар ажылды карачал кижилерниң деңнелинде кылып турар бис. Тудуп турар улуг хүрээ согур чүдүлгениң эвес, а өөредилгениң төвү болзун дээнин, амы-хуумда деткип тур мен. Тывага келген улуг башкылар өөредигни төвүт дылдан англи дылче чорудурга, бөдүүн чонга билдинмес шажынчы терминнер база бар бооп турар. Бир катап Шолбан башкыны дилеп алгаш, очулганы чорударга, тыва чонга чедимчелиг чеде бээр чорду. Ынчангаш бир дугаарында шажынчы философияны, өөредигни тыва дылче очулдурары эң чугула ажыл деп санап тур мен. Оон ыңай эрге-чагырга таварыштыр шажынны сайзырадыры чиик, белен, күштүг, күжениишкинниг болур. Чижээ, өөредилге яамызы таварыштыр шажынчы эге билиглерни берип болур. Тыва Республика төөгү шагдан шажынчы республика болганда, буддисчи философияны чажындан эгелеп өөредир болза, келир үеде арага-таакпы-биле танышпайн баар кижилер үнүп кээр ирги бе деп идегеп турар мен.

 Кандыг-даа кижи төрүттүнүп келгеш, чылдан чылче өлүмче бар чыдар. Сөөлгү орук - шажынчы кижиге эң кол үүлелиг үениң бирээзи. Хөй кырган-аваларны соңгаар крематорий таварыштыр орнукшудуп тур бис. Ынчангаш Камбы-лама башкывысты база өске-даа башкыларны үдээни ышкаш, сайзыраңгай бо үеде арыг орнукшудулга чорудар крематорий төвүн туттуруп көрүңерем деп саналдар кирип турар. Бо хүннерде социал четкилер таварыштыр Камбы-Ламаның арны көстүп кээр. Манджушри төвүнүң удуртукчузу кижиниң мээң чагып каар чүвем, дуза дилээн кижилерге шын өөредигни бээрин дилээр-дир мен. 

Ульяна Бичелдей, Тываның эртем-шинчилел институдунуң эртем ажылдакчызы: - Үш бодал чугалаксап тур мен. Бир дугаарында, үш ожук дажы деп чүүл сеткилимге дээп, мени дүвүретти. Шынап-ла чаңгыс сорулгалыг күүсекчи-даа, хоойлужудулга-даа эрге-чагырганың, шажынның-даа чону чаңгыс деп чүүлдү, чиге бадыткадыңар. Чонувустуң салым-чолу, келир үези, чер чурт ылгашпас дээн силерниң чугааңарны деткикседим. 

Ийиде, очулга ажылы. Бурганнай берген Лодой башкы дүжүлгезинге саадапканда силер, ажылчын ужуражылганы кылган силер. Бистиң институтка даалгаңар база келген. Ол дыка эки болган. Институтта шажын чүдүлгени эртем талазы-биле шинчилээр бөлүк тургустунган. Шинчилеп көөрүвүске, төвүт дылда бижиттинген судурлар, документилер талазы-биле Россияда үш дугаар черде болдувус. Бурятияның база Санкт-Петербургтуң материалдыг эвес культура музейиниң соонда, Тывада. А калмыктар бистиң соовуста. Бо айтырыгны өөренип көөрүвүске, очулга кылыр күжүвүс арай кошкак, эртемниг кижилеривис эвээш бооп тур. Эрги моол дылдан очулдуруп болур кижи, Долаан башкы бо. Музейде база эртем-шинчилел институдунда шыгжаттынып чыдар эрги моол дылда судурларны Долаан башкы очулдуруп болур. Тывада ниитизи-биле 3 муң ындыг сөзүглелдер бар. Оларның аразында онзагай сөзүглелдер база бар. Канчыыр база бар, бүрүнү-биле. Бо чылын бир уругга стипендия төлеп берип тургаш, өөредип чорудар аргалыг болдувус. Ол кижи бурят башкыларда өөренип кирипти. Лама башкылар чонга дузалаарындан аңгыда, эртем талазы-биле сайзыраарын база бодаар болза эки. Чаа Камбы башкы бо талазы-биле элээн ажылды кылырын идегеп турар бис. Оон башка, үе дүрген маңнаар шынарлыг, бистер чоруп каар бис, соң-даарта ол бижимел тураскаалдар чидип каап болур. 

Үш дугаар бодалым. Чоокта чаа ядыы-түреңги чорук дугайында конференция болуп эртти. Голикова дарга тываларны түреңги чон дептерге, Ш. Кара-оолдуң даалгазы-биле, 40 чылдар иштинде кылдынмаан шинчилел ажылын кылган. Тыва чоннуң ажыл-агый, социал амыдырал талазы-биле шупту чүүлүн санап үндүрүп келген. Ол шинчилелдиң түңнели-биле көөрге, эки чурттаарынче чүткүвес, ажыл бар-даа болза ажылдаксавас, ажы-төлүнге эки чүүлдер кылып бериксевес мындыг улустар бар болганын социолог эртемденнер үндүрген. Лама башкылар ынаар база кичээнгейни углаар болза эки. Сарыг шажын дээрге психология болур. Кижиниң иштинде бар шупту чүүлүн өттүр көрүп, чүге мындыг амыдыралдыгыл, канчаар дузалажыптайн деп өттүр көрүп олурар болгай силер. Чонувуска башкылар дузалап болур ирги бе деп ынанып тур мен. 

2018 чылда институдувус Тываның бүгү суурларын кезип, субурганнар шинчилеп чораан бис. Субурганнарны тургузуп каанынга четтирдивис, а оларны ажыглап турар кылдыр чүге ажыл чорутпас силер башкылар? Тывада тыва культураның бир улуг адыры - сарыг шажын турзун, хөгжүзүн дээш, эвээш-биче акшаларын чон чыып тургаш, дуганнарны тутчуп каан-дыр. Дуганнар чүге ээн турарыл? Сумуларда бөдүүн кижилерден айтырып турдувус, субурганга кирип тур силер бе, дуганда лама башкы бар бе, Камбы лама эргелелинден лама башкылар чылда каш катап өөредиг чорутту деп айтырарывыска, чок дээр-дир. Чаа соңгуткан Камбы лама башкы бо чүүлдерже кичээнгейни углаар боор деп эртемденнер идегеп турар бис.