Тываның Баштыңы республиканың күрүне чөвүлелиниң президиумунуң Хову-Аксынга бирги үнүүшкүннүг хуралынга биче бизнести сайзырадырының айтырыгларын сайгарып чугаалашкан

 Күрүне чөвүлелиниң ол хуралынга Тываның парламентизиниң депутаттары, Тываның экономиказынга чугула черни ээлеп турар яамыларның болгаш ведомстволарның дуржулгалыг баштыңнары, хөй-ниити организацияларының төлээлери, сайгарлыкчылар киржип, Тывага биче бизнестиң амгы байдалын болгаш ону сайзырадырының оруктарын чугаалашкан. 

 Хуралды ажыдып тура, чазак даргазы Шолбан Кара-оол күрүне чөвүлели дээрге база бир бюрократчы орган эвес, ол эрге-чагырганың күрүне органнарының ажыл-чорудалгазын солуур дивейн турарын демдеглээн. 

 Ооң сорулгазы – республиканың социал-экономиктиг хөгжүлдезиниң айтырыгларын күрүне эрге-чагыргаларының болгаш эксперттер ниитилежилгезиниң деңнелинге сайгарып чугаалажыры, чогумчалыг шиитпирлерни хүлээп алырының оруктарын тывары дээрзин демдеглээн: «Күрүне чөвүлелин тургузуп, ооң бүрүн эргелерин тодарадып тура, Президиумунуң ажылдаар ужурлуг кол тода айтырыгларларын тургузуп турар бис. Эргелеп-башкарылганың ол хевири эрге-чагырганың, ниитилелдиң ажыл-чорудулгазын тургузарынга, күрүне эргелеп-башкарылгазынга эксперт чуруму-биле киржиринге дузалыг деп санап турар бис». 

 Республиканың күрүне чөвүлелиниң ажылын организастап, хемчеглер планын, ажылчын бөлүктериниң составын бадылаарда, ажылчын бөлүктерниң удуртукчуларынга муницупалдыг тургузугларның удуртукчуларын азы республиканың адырларында база экономика угланыышкынныг ажыл-чорудулгада арга-дуржулгалыг аналитик эксперттерни шилип алырын Тываның Баштыңы сүмелээн. 

 Күрүне чөвүлелиниң кежигүннериниң сүмелээни-биле, Президиум хуралын ийи айда бир катап эрттирер шиитпирни хүлээп алган. 

 Чөвүлел хуралдың кол темазын Чеди-Хөл кожууннуң чагырга даргазы Карим Сагаан-оол «Тыва Республикада биче бизнес: үениң негелдези, чаа аргалар» деп илеткелинге илереткен. Кылып чоруткан анализке даянмышаан, ол Тывага сайгарлыкчы чоруктуң сайзыралында көскү чедиишкиннерни демдеглээн. Чижээ, 2016 чылдың эгезинде республикага биче болгаш ортумак бизнестиң 10136 ээлери бүрүткеткен. Оларның 8818-и - хуу сайгарлыкчылар, 228-и – биче, 12-зи – ортумак бүдүрүлгелер. 

 Сибирь федералдыг округтуң өске регионнарынга деңнээрге, Тыва база чыдып калбаан. 1000 чурттакчыга онааштыр эң-не эвээш сайгарлыкчылар Кемерово область, Забайкалье крайда; а эң-не хөйү – Новосибирск область биле Алтай Республикада. Саң-хөө-экономиктиг кризис үезинде сайгарлыкчыларның ниити саны баткан-даа болза, оларның ажыл-чорудулгазының ачызында бюджеттиң орулгазы көвүдээн, бизнес турум байдалда дээрзин херечилеп турар. 

  Республикага сайгарлыкчы чорукка сонуургалды оттурган кол барымдаа – күрүне деткимчезин берип турары. 2010 чылда Тывага күрүнениң талазындан деткимче көргүзер 8 арга турган болза, 2013 чылда ооң саны 11 четкен. Садып алганы бүдүрүлге дериг-херекселдериниң өртээниң кезиинге, чээлилерниң хуу ставкаларынга субсидияны амгы үеде тыпсып турар.

  Күрүне деткимчезиниң боттуг болгаш дээштиг хевири – «Бир суур – бир бүдүрүлге» деп губернатор төлевилели болган. Ооң түңнелиниң Чеди-Хөлге кандыг болганын үнелээш, Карим Сагаан-оол ол төлевилелди ам-даа 10 хире чыл уламчылаарын Тываның Чазаанга күзээн. 

  Республикада биче болгаш ортумак бизнестиң эң кол болуп турар беш айтырыын президиум хуралынга сайгарып чугаалашкан. Олар дээрге чер болгаш өнчү-хөреңги айтырыглары, электри четкилеринче коштунарының айтырыы, акша-хөреңгини чээп алырының нарын чүүлдери, административтиг шаптараазыннар болгаш үндүрүг хемчээлин эвээжедириниң айтырыглары. Оларны шиитпирлээриниң чамдык аргаларының дугайында саналдарны президиум хуралынга киирген. Чижээ, бизнес чорудар чер участоктарын бүрүткедириниң хуусаазын эвээжедирин, инженер инфраструктуразы коштурган чер участоктарын үр хуусаалыг арендага конкурс езугаар бээринге муниципалиттерниң белеткээри дээн ышкаш айтырыгларны шиитпирлээриниң хуусаазын кызырарын Президиумнуң Карим Сагаан-оолга удурткан ажылчын бөлүү саналдаан. 

 Чырык четкизинге коштунарының хуусаазы узун, кылыр чүүлдер база чыыр документилер хөй деп айтырыг маңаа база көдүрүлген. Хакасияда 70-80 хонук болза, Тыва ол 132,5 хонукка дең. ТР-ниң Экономика яамызы муниципалдыг тургузугларның территориялар планнаашкыны база энергетика талазы-биле инвестиция программалары-биле ол ажылды чурумчудар ужурлуг. 

  Президиум хуралында чалаттырган сайгарлыкчылар чидиг айтырыгларны база көдүрген. Оларның бодалы-биле алырга, банк системазындан чээли алырының негелделери нарын. Республиканың сайзыралынга чугула херек, күрүне чагыгларын боттандырып турар сайгарлыкчыларга Тываның территориязында банкылар чээлилериниң хуузунга ставкаларны эвээжедирин, сайгарлыкчы Анжела Юй сүмелээн. Ындыг болзажок ооң ол айтырыынга Ажаалга-даа, Россельхоз-даа банкылар салбырларының төлээлеринден тодаргай тайылбыр чок арткан.

  Тываның Баштыңы республиканың Саң-хөө яамызынга күрүне банкыларының регион салбыларының удуртукчулары-биле тыва бизнести деткиир айтырыгларны сайгарып, бир эвес оларның талазында удур базым чок болза, банкыларның үстүнде башкарыкчы офистеринче дилеглиг документини ажылдап кылырын дааскан. ТР-ниң Чер болгаш өнчү хамаарылгаларының, ТР-ниң Экономика, ТР-ниң Харылзаа яамыларының, үндүрүг органнарының, ТР-ниң Садыг-үлетпүр палатазының удуртукчулары биче болгаш ортумак бизнести хөгжүдеринче угланган хемчеглерниң дугайында Күрүне Чөвүлелиниң Президиум хуралында чугаалааннар. 

 Президиум хуралын доозуп тура, Шолбан Кара-оол сайгарлыкчы чорукту сайзырадырының, күрүне деткимчезин бизнеске бээриниң негелделериниң дугайында, ооң санында албан күрүне бүрүткелин кылдырып, ажылчын олуттарны тургузары дээн ышкаш күрүне эрге-чагыргаларының болгаш ниитилелдиң мурнунда сорулгаларга доктааган. Дараазында Президиум хуралының темазын тодарадырын ажылчын бөлүктерге дааскан.