«Чаагайжыдылга ажылы — удуртукчу бүрүзүнүң ат-алдары»

Тываның Чазааның Бажыңынга апрель 19-та Тыва Республиканың Баштыңы Шолбан Кара-оолдуң удуртулгазы-биле республиканың күрүне чөвүлелиниң (РКЧ) ийиги хуралы болуп эрткен. РКЧ-ни Шолбан Валерьевичиниң саналы езугаар 2013 чылдың эгезинде тургузуп, ооң кол сорулгаларын доктааткан деп сагындыраалы. Күрүне чөвүлелинче ТР-ниң Чазааның кежигүннери, ТР-ниң Дээди Хуралының (парламентизиниң) даргазы, республиканың 19 муниципалдыг тургузугларының удуртукчулары дээш, оон-даа өскелер кирип турар. Ооң кол хүлээлгези: Тываның ниити сайзыралы дээш, шупту чергениң эрге-чагыргазының күжениишкиннерин мөөңнеп, ооң хөгжүлдезиниң аргаларының дугайында дем-биле сайгарып, өзек шиитпирлерни хүлээри.
    РКЧ-ниң ийиги хуралынга ТР-ниң Чазак Даргазының «100 чылче базымнар» төлевилелинче кирип турар «Тыва — арыг-силигниң болгаш корум-чурумнуң девискээри» деп республика чергелиг мөөрейниң боттандырылгазының дугайында айтырыгны сайгарып көрген. Шолбан Кара-оол хуралды ажыдып тура: «Мөөрей чүгле субботниктер-биле кызыгаарлаттынмас ужурлуг. Девискээрлерни аштап-арыглаарының системазын таарыштырары, тускайлаттынган бүдүрүлге черлерин база оларның аразында ажыктыг чижилге байдалдарын тургузары, хөй-ниитиниң кичээнгейин улам чидиглендирери база административтиг хемчеглерни дээштиг ажыглаарының талазы-биле ажыл-чорудулганы бирден бирээ чокка ажылдап кылыр ужурлуг бис. Кол чүүл – чурттакчы чер бүрүзүнде амыдырап-чурттаарынга эптиг байдалдарны экижидер. Арыг-силиг болгаш чаагайжыдылганың деңнели бүгү чуртта тус черниң эрге-чагырга органнарының ажыл-ижинге үнелел бээриниң көргүзүглери деп билир бис. Ынчангаш удуртукчу бүрүзү хүлээнип алган суурунуң, хоорайының база оларга хамаарышкан оруктар кыдыының девис-кээрлеринде чыылган бок-сактан адырлыр дээш шупту хемчеглерни ажыглаар. Чаагайжыдылга айтырыы — удуртукчу кижи бүрүзүнүң ажыл-ишчи ат-алдарының, бистиң ниити культуравыстың, төрээн черивиске хамаарылгавыстың айтырыы-дыр. Эрге-чагырганың ажылдакчызы дагдынып алган девискээринге арыг-силигни болгаш корум-чурумну тудуп шыдавас болза, аңаа кандыг хүндүткел турарыл?».
     Республиканың юбилей оргкомитединиң чаагайжыдылга болгаш ногаанчыдылга талазы-биле ажылчын бөлүүнүң удуртукчузу, ТР-ниң Чазаа-ның Даргазының оралакчызы Виталий Бартына-Сады күрүне чөвүлелиниң кежигүннеринге илеткелди кылган. Ол Кызыл хоорайның кыдыкы девискээрлеринде, Каа-Хем, Улуг-Хем, Бии-Хем, Таңды кожууннарның чурттакчы черлеринде көрүш чок чүүлдерни слайдылар таварыштыр көргүскен. Байдал, шынап-ла, чаржынчыг дээрзин чуруктар бадыткаан. Хөөредип чугаалаар болза, төрээн черивисти бок-сак, артынчылар тудуп чий берген, чурттакчы черлерни оңгак кара, ээн тудуглар, хемирик-чамырык оран-сава «каастаан». Чижээлээрге, чамдык суурларда муниципалдыг эрге-чагырга төлээлериниң хүн бүрүде ажылдап кээп турар бажыңнарының байдалын көөрге, кижиниң хөңнү хөмүрерип келир. Саң-хөө талазы-биле улуг чарыгдалдар негеттинмес, ынчалза-даа аажок чугула чаагайжыдылга, септелге ажылдарын чорудары кончуг берге болган ирги бе? Маңаа хамаарыштыр Шолбан Валерьевичиниң тус чергениң удуртукчузу, бир дугаарында, бүзүреттирген черинге езулуг ээ болуп, ооң арыг-силиг болгаш корум-чурумунче доктаамал кичээнгейни салыр ужурлуг деп чугаазынга кижи канчап каттышпас боор.
   Бир талазында, чидиг айтырыг-лар хөй-даа болза, ажыл-иш шуут чок деп болбас. Республиканың барык шупту муниципалдыг тургузугларында санитарлыг ашталга болгаш ногаанчыдылга талазы-биле оргкомитеттер тургустунган, арыг-силигниң болгаш корум-чурумнуң айлары чарлаттынган, бирги субботниктер эрткен. Найысылалга аныяктар чыыжынга арыг-силигни болгаш корум-чурумну тудары-биле аныяктарның волонтер бөлүү тургустунган. Хемчеглер чоруттунуп турза-даа, моон-даа улуг, тодаргай план езугаар ажылды организастап чорудары негеттинип турар.
     Хуралга В. Бартына-Садының илеткелинден аңгыда, Кызыл хоорайның мэри Владислав Ховалыгның, Кызыл болгаш Улуг-Хем кожууннарның даргаларының илеткелдерин дыңнаан. Ооң соонда чурттакчы черлерниң болгаш хөй улус дыштаныр черлерниң санитарлыг ашталгазының дугайында «Убсу-Нур ыйгылаажының» директору Владислав Канзай база ТР-ниң национал банкызының даргазы Юрий Южаков боттарының санал-оналдарын киирген.
      Дараазында РКЧ-ниң президиумунуң тургустунганының дугайында Тыва Республиканың Баштыңының айтыышкынын чарлаан. Ооң тургузуунче ТР-ниң Чазааның Даргазы Шолбан Кара-оол, ТР-ниң Дээди Хуралының (парламентизиниң) даргазы Каң-оол Даваа, Чазак Даргазының оралакчызы Артур Монгал, чамдык кожууннарның чагырга черлериниң база Төлээлекчилер хуралдарының даргалары кирген. РКЧ-ниң чаа кежигүннери: Бай-Тайга, Чеди-Хөл кожууннарның даргалары Чап Донгак болгаш Карим Сагаан-оолга шынзылга бижиктерни тывыскан.
      Хурал Тыва Республиканың Баштыңының күрүне шаңналдарын тывыскан байырлыг хемчег-биле доозулган. Тус чергениң бот-башкарылга органнарынга үре-түңнелдиг ажылы дээш Чөөн-Хемчик кожууннуң чагырга даргазы Байбек Монгушка база Кызыл хоорайның Төлээлекчилер хуралының даргазы Виктор Туневка өөрүп четтириишкинниң бижиктерин берген. Мөңгүн-Тайга кожууннуң чагырга даргазы Алексей Очур-оолга «Тыва Республиканың алдарлыг ажылдакчызы» деп атты тывыскан. Тус черниң бот-башкарылга органнарының сайзыралынга киириштирген үлүг-хуузу дээш Каа-Хем кожууннуң Төлээлекчилер хуралының баштыңы-даргазы Александр Шелеховка болгаш Таңды кожууннуң чагырга даргазы Сергей Ондарга Тыва Республиканың «Шылгараңгай ажылы дээш» медальдарны тывыскан. Россияның муниципалдыг академиязының «Тус черниң бот-башкарылга сайзыралынче киириштирген үлүг-хуузу дээш» деп медальга Кызыл хоорайның мэри Владислав Ховалыг төлептиг болган.

Азияна Тау.
Алдын-Херел Апыкааның тырттырган чуруу.