КОЛ СОРУЛГА — БУРУНГААР БАЗЫМНАР

 – Бистиң амыдыралывыска улуг салдарлыг бооп болур болуушкуннарның дугайында чугаалаар болза, республиканың 2025 чылга чедир хөгжүлдезиниң планын Россияның Чазаа-биле кады ажылдап кылганы-дыр. Ол ажыл бүдүн чыл дургузунда чоруп келген болгаш ам-даа уламчылап турар, чүге дээрге бистиң тоң чугула айтырыгларывысты шиитпирлээриниң хууда аргаларын дилеп турары-биле ол план дыка нарын. Сорулга – кандыг-бир хөделиишкиннерниң программазын анаа-ла “чуруп каарында” эвес. Республиканың амыдыралының шупту адырларынга кончуг дүрген бурунгаарлаашкынны ол хөделиишкиннер хандырар ужурлуг – кол чүүл ол-дур.

 Бурунгаар шимчээшкинге чугула херек бооп турган инфраструктурлуг объектилерни тудары — планның үндезини апарган. Хамыктың мурнунда, демир-орук тудуу. Ону коксталчак хөмүр-даш курлавырын шиңгээдип алырының бир аргазы кылдыр көрүп турар бис. 

Демир-орукту кызыгаар ажылдыр Моолче болгаш оон-даа ыңай улаштыр тударының, чурттар аразының демир-оруу кылырының аргаларының дугайында амгы үеде чугаалажы берген. Демир-орук-биле чергелештир, энергетика, автомобиль, кызыгаар база социал инфраструктураны тудар болгаш чаартыр. Бистиң республикага улуг инвестиция төлевилелдеринге идигни бээринче болгаш бизнестиң инвестицияга идепкейлиг болурунче шупту чүүлдерни угландырган. 

Хөгжүлдениң бүгү-российжи деңнелинден бедик темпилиг кылдыр респуб­лика сайзыраарынга улуг хемчээлдиг инвестициялар хамыктың мурнунда херек. Чүгле чаңгыс демир-орук­ка 150 млрд. рубль үнер. А шупту төлевилелдерге, олар 300 хире, 1,3 трлн. рубль ажыг акша-хөреңги херек деп санап каан. 

Ийиде – курлавырларны мөөңнээри: ажылчын күш, материалдыг, техниктиг. Оларны чүүлдештиргеш, төлевилел бүрүзүнге тааржыр быжыг үндезинни болгаш хөделиишкиннерниң тодаргай чурумун тургузар. Ынчангаштың акшаландырыышкынның дөстерин дилээри, бүдүрүлге болгаш технологтуг баазага кожары дээш план-биле ажыл ам-даа уламчылап турар. 

РФ-тиң субъектилери кандыг-бир чылдагаан-биле бүгү-российжи деңнелден хожудай берген болза, субъект бүрүзүнге хамаарыштыр бир янзы оруктарны дилээрин чогум-на Тыва саналдаанын чугаалаары чугула боор. Хөгжүлдениң тускай режими, тускай чиигелделери болгаш инвестициялар херек өске регионнарны деткиириниң моделин ажылдап кылырынга бистиң арга-дуржулгавысты ажыглап турар. 

Ынчаар алыр болза, тыва төлевилелдиң ужур-дузазы регион чергезинден оранчок делгем апарганы чугаажок. Девискээр политиказынче эрге-чагырганың көрүүшкүнүн ол дыка өскерткен. Ооң мурнунда регионнарга хууда хамаарылга тускай чөпшээрел хевирлиг турган, чижээлээрге, Чечняга азы Крымга ышкаш. Амгы үеде ол доктааткан чурум апарган, ону хоойлуларда, бюджет дугайында хоойлуда база быжыглаан. Бети-ле дизе РФ-тиң 10 регионнарынга хамаарыштыр, Тывага база. 

 – Өзүлде ооң мурнунда ышкаш хөй катап эвес, он-он хуулар эвес. Ынчалза-даа ол бистиң бүдүрүлгелеривистиң хожудааны азы багай ажылы эвес. Хөй нуруузунда ол “кудуку баазаның” беримчезинде. Хөмүр-даштың хөй кезиин Тыва даг-руда компаниязы казып берип турган болгай. Чылда эң хөйү – 500-560 муң тонна. Казып алырын санаарының үндезини олар турган, ону “чедип алганындан” дээр. “Межегей хөмүр-даш” компания ажылдап эгелээрге, ол үндезин саннар өскерилген. 2018 чылда бо компания 1 млн. тонна деңнелче үнген. Ам ол хемчээлдиң 2-3 хуузун чедип алыр дизе, компаниялар шыңгыы ажылдаар апаар-дырлар. Ийиде, хөмүр-дашты садып алыр хереглекчилерни дилеп тывар апаар. Ол ышкаш хөмүр-дашты казып алырының болгаш сайгарарының бүгү шугумун эдиктирер. 

Хөмүр-дашты чүгле казып тывар эвес, ону садып алыкчыга чедирер апаар болгай. Хөмүр-дашты казып алырын бистиң шахтёрларывыс 4-5 миллион тоннага чедир көвүдедип шыдаарынга чигзинмес мен. Бүгү хөмүр-даш адырының күчүзү 6 катап улуг ышкажыл. Бодап-даа көрүңер даан, ону үндүр сөөртүрүнге чеже машина херек-тир. Бисти Улуг чер-биле харылзаштырып турар тың чаңгыс оруувусче ол машиналарны үндүрүптер болзувусса, чүү болур-дур?  

Хөмүр-дашты казып тыварының хемчээлиниң кудулааны – түр үениң байдалы-дыр, чүүден-даа хамаарышпас чылдагаан-дыр. Бир эвес демир-оруктуг турган болзувусса, байдал көңгүс өске болурунга бүзүрээр мен, чүге дээрге металлургияга чугула херек хөмүр-дашка хереглел делегейде турум болуп артпышаан. 

Демир аймаан казып тыварынга холбаштыр алырга, көргүзүглерниң “өспейн” турары база системниг чылдагаанныг эвес. “Лунсинде” руданы казып тыварын шахта аргазынче шилчээни-биле харылзаалыг. “Тардан Голдуң” ажылын түр када соксатканы-биле алдын казып тывары ынай-ла эвээжээн. Алдынны чуп тыварының шугумун айыыл чок экологтуг аргаже компания шилчидип турар. 

Бо хемчеглер бүдүрүлгениң шынарын өскертип, дараазында чылдарда док­таамал өзүлдениң таваан салып турар. Шак-ла ындыг өскерлиишкиннер “БТК Групптуң” башкарылгазында дааранылга фабриказында чоруп турар. Бо чылын цехтерге 11 ажылчын олуттарны немээн. Келир чылын продукция үндүрүлгезин бүдүрүлге 1,5 катап көвүдедир. 

Бүдүрүлгени хуулап азы катап деп санаары алыс черле эпчок-тур. Чижээ­лээрге, сүт-түр. 2019 чылда сүттү 1,7 хуу­га хөйнү бүдүрдүвүс. Хөй эвес-даа ыш­каш. А херек кырында бүдүргенин алырга, 1,5 муң тоннадан хөй боор. Ону шупту чурттакчы чонга үлептер болза, бичии уруг-дарыг-биле кады алырга, бир кижиге-ле, чижеглээрге, 5 литр сүт-түр. Багай эвес-тир бе? Ол хирезинде бистиң фермаларывыс болгаш фермерлеривис киир сөөртүп турар “сүтчүгеш”-биле чидиг чижиишкинге шыдажып үнер байдалга таваржып турар.

 Бир эвес өзүлдениң оожумунга хамаарыштыр алырга, сүт бүдүрүлгезиниң адырында чаңгыс черде таптап турар-дыр бис. Ооң чылдагааны — тус черниң сүдүнүң хөй кезиин үүрмек бүдүрүлгелер үндүрүп турарында. Ол дээрге эң-не маажым бизнес-тир. Олар бүдүрүлгезин сайзырадыр, коданда мал санын көвүдедир арга чок бооп, колдуунда чылыг үеде сүт бүдүрүп турар. Сүт бүдүрүлгезиниң хемчээлин улгаттырар дизе, мал чеминиң баазазы быжыг, сүт бүдүрүлгезин бүдүн чыл дургузунда боттандырып шыдаар фермаларны тургузар херек. Бо оруктап чоруп орар бис, ындыг үш ферма тургустунган.  

Шак-ла ындыг байдал мал бажының санында. Мал 1,5 миллион баш чеде берген. Ол дээрге ооң мурнундаазындан хөй. Мал продукциязының российжи рыногунга төлептиг черни ээлээрин күзээр, харын-даа мырыңай даштыкы рынокче үнер дээр болзувусса, мал оон-даа хөй болур ужурлуг. Улуг рыноктарны хөй хемчээлдиг продукция-биле бүдүн чыл дургузунда үзүктел чок хандырар апаар болгай. Аңаа чүгле улуг бүдүрүлгелер күш чедип болур. 

Улуг ажыл-агыйларны тургузарының арга-дуржулгазын шиңгээдип ап турар бис. ”Заря” кооперативтиң тургузуунче эът комбинады, куш фабриказы, чер болгаш мал ажылының бүдүрүлгелери кирген. Чамдык угланыышкыннарда эки чедиишкиннер бар. Сөөлгү ийи чыл дургузунда холдинг тараа аймааның бедик дүжүдүн тарып өстүрүп келген. Республикадан дашкаар эътти сайгарып чорударын ам дээрезинде чүгле чаңгыс бо бүдүрүлге боттандырып турар. Эът кластериниң дөзүн ону долгандыр тургузуп турар бис. Тываның бүгү көдээ ажыл-агыйының бурунгаар шимчедикчизи бо бүдүрүлге болур ужурлуг. 

Ногаа ажыл-агыйы база ол-ла угланыышкын-биле чоорту хөгжүп турар. Бо хүнде ында 3 кол ажыл-агый бар – “Усма” болгаш “Идегелдиң чери” (“Земля Надежды”) база Желтухинниң ажыл-агыйы. 2019 чылда олар шупту 10 хуу хире дүжүттү бүдүрүп үндүрген. 

Өскээр чугаалаарга, эртип турар чылда бүдүрүлгениң-даа, көдээ ажыл-агыйның-даа шөлдеринде чүнү-даа чидирбээн бис. Мурнунда ышкаш дакпыр өзүлде болбаан-даа болгай аан. Чедип алган чүүлүвүстү камгалап алганывыс безин эвээш эвес чүүл-дүр. Ол дээрге-ле ажылчын олуттар, ажыл-агыйлыг бүдүрүлгелер, акша-шалың-дыр. Кижилер оон дезип чорбаан. Бүдүрүлгелер бут кырынга туруп, боттарының бүрүн эргезин калбартып, адааннажылгалыг байдалче кирген. 

Оларны көрүп тура, бир кол чугула чүүлдү билдим – экономиканың кризистиг байдалындан үнген бис, кайда чиңдиңнээш, турум эвес, кандыг-даа бүзүрел чок черге бизнес турар бе, турбас бе. Шыдажыптывыс, каш чылдар бурунгаар сорулгаларны салып, оожум ажылдап тур бис. 

- Силернии шын: шынап-ла, доктаамал байдал бар-дыр. Республиканың чурттакчы чонунга бистиң регионнуң аэропортунга регионнар аразының авиарейзиниң шугумун калбартканы — өөрүнчүг болуушкун болган дээрзинге бодум хуумда бүзүреп тур мен. Оларның аразындан эң-не манааны – Москваже дорт рейс. Январь айдан Абаканче рейс аазап турар-дыр. Амдыызында ол-ла бе? Азы чаа угланыышкыннар турар бе? 

 – Шын демдегледиңер – турум эвес байдалда авиация ышкаш улуг өртектиг өөрүшкүнүң болдунары-даа берге турган боор. Чогум, москва рейизин тургузуп алыры биске дыка берге болган. Чыл эгезинде республика бюд­жединиң субсидиялары-биле ону деткиир ужурга таварыштывыс. Республиканың хөгжүлдезиниң планын тургузуп турар үеде ону федералдыг бюджеттен акшаландырар айтырыгны шиитпирлеп шыдапкан бис. 

Ам Москва, Новосибирск, Красноярск база Иркутскиден аңгыда, бисте дорт авиахарылзаа бар. Январь 27-ден эгелеп, Абаканче ужуп эгелээр. Чыл дур­гузунда ийи угланыышкынны – Томск биле Кемеровону база немээр бис. Ам дээрезинде саадап турар байдал, регионнуң удуртулгазы боттарының акшаландырыышкынының кезээн тывар ужурлуг. 

Чоннуң хереглели дыка бедик болганын чугаалаар апаар. 2019 чылдың 11 айларында авиахарылзааны 56 муң кижи ажыглаан, эрткен чылдан 2,5 катап хөй болган. 

Республика иштинге доктаамал аргыжылга харылзаазын катап тургузар бодал бар, авиацияның-даа, автобустуң-даа. 40 чыл дургузунда бир дугаар үш МИ-8 вертолёт садып алдывыс. Амдыызында оларны медицинада ажыглап турар. Кедизинде барып, ыраккы кожууннар-биле доктаамал харылзаа тудар биче авиация парыгы тургузарын планнап турар бис. 

Автобустар айтырыы черле ажырбас. Эрткен чылдан бээр муниципалдар аразынга рейстерни катап тургузуп эгелээн. Бо чылын 40 автобустуң кырындан 20 автобусту немей саттывыс. Ажыл чоруп эгелээн – пассажирлер аргыштырылгазы 17,4 хуу өскен. Пассажирлер чоорту муниципалдыг транспортка олурар күзелдиг апарган. Бирээде, ында чиигелделер бар. Ийиде, айыыл чок чоруктуң магадылалы бар. Автобустар парыгын база маршруттарны ам-даа улгаттырар бис. 

Ол ышкаш делегей авиахарылзаазын ам-даа чедир кылыры билдингир. 2019 чылда делегей ужудуушкун хандырылгазының чөпшээрелин алган бис. Маршруттарның ажылдап эгелээри арткан. Бирги ээлчегде – Моол. Кожаларывыс бо адырга бис-биле эштежилге тудар изиг күзелдиг. 

Бо чылда бир онзагай чүүл – тудуг ажылында улуг шимчээшкин бар. Ону чүгле статистикадан эвес, туттунуп турар объектилерден, тудуг техниказындан көрүп болур. Ылаңгыя Кызылда. Ол дээрге Коммунал көвүрүг, Титов кудумчузунуң бир улуг кезээ, чаартынган “Сүбедей” спорт комплекизи, федералдыг автомагистраль дургаар чырыдылга, солагай талакы дачалар оруу, чаа школалар. Чаңгыс сезинчиг чүүл – соок дүшсе-даа, дыка хөй тудуг объектилеринде ажылдар чоруп турары. Озалдап турарывыс ол бе? 

Дораан оожургадыйн: температурлуг чурум сагыыр кол ажылдар соок келбээнде-ле, доозулган. Кандыг-даа болза, кым-даа бетон болгаш асфальтыны харга кылбаан. Ынчап кээрге, технологтуг хажыдыышкыннар болбас ужурлуг. Ам чүгле объектилерни чедир кылыр ажылдар чоруп турар. Бир черде монтаж, бир черде инженер ажылдарын кожары, бир черде чаагайжыдылга болгаш каасталга ажылдары. Чугаалаарга, тудуг сезонунда эвес кылыр ажылдар-дыр. 

Бо чыл тудуг саны-биле ылап-ла анаа эвес, харын-даа туруп көрбээн чыл деп чугаалаар мен. Ниитизи-биле чуртталга оран-савазындан база уруглар садтарындан эгелээш, эмнелгелерге база интернаттарга чедир 248 объектини чорудуп тур бис. Ындыг чүүл кажан-даа, тодуг-догаа совет үелерде безин, турбаан. Бо бүгү шупту социал кол тудуглар-дыр. Чижээлээрге, совет үелер соонда, бир дугаар, 3 харга чедир чаштарга хөй ясли корпустарының тудуу-дур. Чыл төнчүзүнге чедир 19 ындыг корпусту тудар. 

Чыл дургузунда 40 тудуг объектизин ажыглалче киирген: эргижирээн оран-савадан көжүрер программа-биле хөй аал чурттаар 13 бажың, өскүс уругларга квартиралар, 4 көдээ клуб, 2 школа. Ам-даа 136 тудуг объектилери дооступ турар: уруглар садтары, спорт тудуглары болгаш өскүстерге чуртталга бажыңнары. Бо чылын 150 өскүс уруг оран-савалыг болган байырлалын демдеглээр. 

Чыл төнчүзүнде Кызыл хоорайның Ангара бульвары кудумчузунда 825 олуттуг амгы үениң негелдезинге дүүштүр туткан ниити-билиг школазын ажыдар. Келир чылын солагай талакы эриктиң дачаларында болгаш Ак-Эрик суурда 176 олуттуг школаларны ажыглалга киирер.

Чаа чыл байырлалының бүдүүзүнде Кызыл хоорайның Дружба кудумчузунда 280 олуттуг уруглар сады ажыттынар. Келир чылын найысылалдың «Спутник» микрорайонунга болгаш Бай-Хаак кудумчузунда ийи уруглар садының тудуу доостур. Чаа уруглар садынче Шагаан-Арыгның чаштары база чоруп эгелээр. 

«Культура» национал төлевилел-биле Хайыракан, Шуурмак, Кунгуртуг суурларда культура бажыңнары туттунуп турар. Ак-Тал, Кундустуг, Шамбалыг, Адыр-Кежиг суурларның клубтарынга капитал септелге чорудары көрдүнген. 

Кадык камгалал адырында Сосновка суурда бир дугаар ФАП ажылдай берген. 2020 чылда 26 ФАП туттунар, а 2024 чылга чедир эргижирээн 73 фельдшер-акушер пунктуларын чаартыр ужурлуг бис. 

Федералдыг автооруктуң эде кылыышкынындан аңгыда, кончуг улуг хемчээлдиг тудуг ажылы орук ажыл-агыйында онаажып турар. 2019 чылда орук тудуун көдээ черлерже угландырарын кызыдып, ону улуг хемчээлге калбаа-биле чоруткан бис. Бо каш чылдар дургузунда бир дугаар муниципалдыг автоорук асфальтылап кылдынган – Барыын-Хемчик кожуун төвү биле Эрги-Барлык аразында 30 хире километр. Чыл дургузунда 40 ажыг километр орукту асфальтылааны – эки түңнел-дир. 

Бодум хуумда тудуг ажылынче 6 млрд. чыгыы рубльди хаара тутканымны эң улуг чедиишкиним деп санаар мен. Ол дээрге 10-12 чыл бурунгаар көөр болза, 10 катап хөй түңнүг салыышкын-дыр. Ол инвестицияларның үнелии чүгле кым-бир кижи чаа оран-савалыг апаары, чаа школа, уруглар сады ажыттына бээринде эвес, а ол капиталдың дузазы-биле тудуг индустриязы бут кырынга туруп эгелээни-дир. 

Ол капитал-биле бистиң тудуг индустриявыс бут кырында туруп эгелээн. Кызылдың улуг көрүңер даан, бистиң “Восток” компания, тыва тудугжуларывыс ону эгезинден төнчүзүнге чедир тудуп доосту. Ындыг технологиялар-биле ажылдап билир бүдүрүлге бисте тыптып келгени ол-дур. Ам боттарывыс техниктиг нарын болгаш хөй капитал салыышкынныг төлевилелдерни боттандырып шыдаар бис.

 Бистиң тудуг комплекизивис бөгүнде республиканың күчүлүг болгаш төлеп шыдаар ажыл берикчилериниң бирээзи дээрзин чугаалавайн тур мен. Түр үениң ажылчыннары база харылзашкак бүдүрүлгелерни санаваска, ында ниитизи-биле 5 муң ажыг кижи доктаамал үндезинде ажылдап турар. Чоокта чаа кандыг турганын сакты-дыр силер бе? Садыглаашкын үезинде тудуг ажылдарын өске черден фирмалар ойнап ап турду. Боттарывыс тудугжуларывыс чок азы олар чижилгени эртип шыдавас турду. Бөгүнде олар арга-мергежили-биле олардан дудавас. Тудугда бодувустуң туружувусту ам бербес бис, ол — эң кол магадылал. 

– Улуг инвестиция төлевилелдери бистиң амыдыралывысты экижидиптер боор деп, дыка хөй чылдарда республика идегел-биле чурттап турар. Эрткен чылын улуг инвесторлар-биле кады ажылдажылгада эки чүүлдерни киирген өскерилгелер болгулаан, ол бүзүрелдиг манаашкыннар бодун шынзыткан ирги бе? 

  – Инвесторларга хамаарыштыр чугаалаар болза, олар келгеш, бодунуң бизнезин тургузуп, чаңгыс чер-чурттугларывыска ажылды берип, школалар, уруглар садтарын тудуп, оруктарны, электри дамчыдар шугумнарны шөйүп турзун дээш, бүгү байдалдарны тургузар апаар бис. Тывыш үлетпүрүнүң бүдүрүлгелеринде чеже чаңгыс чер-чурттугларывыс ажылдап турарын билир силер бе? Үш чартык муң кижи. Олар хоомай эвес акша-шалыңныг.  

Улуг инвестиция төлевилелдериниң чорудуу-биле республика чылдың-на үндүрүг орулгаларын киирерин көвүдеткен. 2018 чылдың түңнелинге көөрде, бо чылын ол 1 млрд. ажыг рубльге көвүдеп, 8 ажыг млрд. рубль ашкан. Ол орулгалар-биле национал төлевилелдерниң база күрүне программаларының федералдыг бюджеттен акшаландырыышкынын хаара тудуп, кады акшаландырыышкынны хандырып турар бис. Школалар, ФАП-тар, яслилер, стадионнар, клубтар база спортзалдарны бистиң инвесторларывыстың акша салыышкыны-биле тудуп турар. 

 Кажан республика амыдыралынга киржирин инвесторларга бөгүн саналдаарывыска, үндүрүглерни силерге төлеп турар болганывыста, бистен ам силерге чүү херек чүвел деп, чугаалавас апарганнар. Ачы-буян эгелээшкиннеринге боттары-ла киржи бээрлер. Чижээ, «Межегейхөмүр» компания эрткен чылдан бээр “Социал хөмүр” акциявыста каттыжып, бодунуң акша-хөреңгизи-биле хөй ажы-төлдүг өг-бүлелерни одаар чүүл-биле деткип турар. Бо чылын ол төлевилелде Тываның даг-руда компаниязы катчып келген. 

ТДРК-ның удуртулгазы-биле чугаалашканым соонда, 2020 чылдың январь 1-ден республиканың чонунга хөмүр өртээн өстүрер деп шиитпирин күш чок болдурган. Бизнестиң талазындан ындыг чөпшээрежилгени кажан, каяа көрген силер? Бистиң күжениишкиннеривис хилис барбаан, транснационал компаниялар безин ажылдап турары регионнарында бодунуң социал ролюн билип эгелээн. 

 Бизнес, социал харыысалга-биле холбашкан төлевилелдер меңээ үнелиг. «Хэвел» компания-биле 2019 чылда Мөңгүн-Тайга кожуунда гибрид электростанцияларны кады туттувус. Чырык энергиязын автономнуг дөстерден ап турган суурларның чырык энергиязынга чарыгдалдары каш катап эвээжээн. 

 Ол кожуун деңнелдиг эвес болуушкун-дур. Бүдүн Тывада, харын-даа Сибирьде ол чугула болуушкун болган. Бисте чаңгыс аай энергосистемазында коштунмаан, генератордан чырык ап турар чүгле он ажыг суур бар. А Сибирь тайгазында ооң саны чүс-чүс. 

 Ак-Сугнуң чес чыдынын шиңгээдириниң эге чадазын шак-ла ындыг чер деп айтып каайн. Иркутск облазының девискээринден Тываже бедик вольтулуг чырык дамчыдар шугумну тудар ужурлуг. Тожунуң төпчүткен электри хандырылгазының четкизинче коштунуп алырының дээштиг, эң эки аргазы ол. Голев компаниязының тудары даг-болбаазырадылга комбинадындан Ырбанче чүгле 40, а Тоора-Хемче 130 километр черге чырык шугумнарын шөер. Шак ындыг улуг инвестиция төлевилелдери бисте бар. 

– Негеп турар чүве болза, ону уламчылаар бис. Бистиң эгелээшкиннеривис кижилерге херектиг болганынга өөрүүр-дүр мен. Чон эгелээшкинни чүлдү-чүрээ-биле деткээн болганда, аңаа харыылавас болза хоржок. Ооң кадында, хөй ажылчын олуттарлыг бүдүрүлгелер тудар аргавыс эвээш-тир. Ынчангаш биче бүдүрүлге деңнелинде кандыг-даа бизнес төлевилели меңээ улуг ужур-уткалыг. Ажыл-агыйжы саналдыг, боду эгелеп шыдаптар тепкииштиг кижи бүрүзүн хүлээп алыр кылдыр сайыттарга, кожуун чагырыкчыларынга чагаан мен. 

 Ол үр болгаш шүүттүг ажыл дээрзи билдингир. “Кыштаг” төлевилелди 4 чыл боттандыргаш, 416 арат ажыл-агыйын тургузуп, доктаамал орулгалыг 830 хире ажылчын олуттарны ажыттывыс. Кыштагжыларның малының ниити баш саны 100 муң ашкан болгаш, ам-даа немежип турар. Аныяк малчыннарның хөй кезии ажыл-агыйын улгаттырып, сезоннуг ажылдар үезинде ажылчыннарны немей хаара тудуп турар. Ооң-биле чергелештир, ветеринар-зоотехниктиг албанны тургузуп, ооң ачы-дуза чедирилгезиниң шынарын экижидип, уксаажыдылга ажылын катап эгелеп, мал чеми белеткээр адырны организастадывыс.

«Кыштаг», «Чемгерикчи инек малым» төлевилелдерни чүгле уламчылаар эвес, а ындыг хевирлиг элээн каш төлевилелдерни ам-даа немээр бис. Ооң бирээзи – «Чаа сорук» төлевилел-дир. Ону «Кыштагга» дөмейлештир доктааткан. Аңаа хоругдалдан чаа хосталып келген кижилер киржир болганындан, ылгалы чүгле ында. 

Дорт чугаалаайн: эгезинде бо эгелээшкинге улустуң бодалдары каш янзы турду. Бо төлевилел чүге херегин ам-даа билбейн турар кижилер бар чадавас. Харыылайн: дагын катап кем-херек үүлгедир кижилерни эвээжедир дээш ону эгелээн бис. Херек кырында көөр чүве болза, олуруп чораан ийи кижиниң бирээзи-ле ажыл тыппайн, катап база кара-бажыңче кирип турар. Ооң кадында, бичии оолдарны кем-херек үүлгедиинче киириштирип, кады тыртып алгаш баар. 

Эрткен үезинден “адырып”, оларга шиитпирлиг болгаш идегелдиг арганы бээрин шенээривис ол. Оларның аразындан өг-бүлелиг, ажы-төлдүг кижилерни шилиир. Чаа амыдыралче киреринге чаңгыс-ла күштүг сорук ол деп бодаар мен. Бир эвес бажың-балгат, кажаа-хораа-биле 200 баш хойну ол өг-бүлеге берип каар чүве болза, өг-бүлениң баштыңы чуртталганың утказын бир аңгы көрүп, чүнү чидирип ап болурун боданы бээр ужурлуг. Төлевилел боттанып, ооң дузазы-биле “оорлапкан – ижипкен – кара-бажыңда” деп муңгаш долгандырыгдан кижилерни ушта тыртып алырынга идегеп турар мен. 

– Ында чажыт чүү боорул аан. Төрээннеримге, эш-өөрүмге база бодумга кадыкшылды күзээр-дир мен. Ол — эң кол. Кадыкшыл-ла бар болза, чалгаа болбас болза, шупту чүвени чедип алыр бис. Чаңгыс чер-чурттугларымга, республикага хамаарыштыр чугаалаар болза... Кадыкшылдан аңгыда, чыл санында эвээштеп-даа болза, биске төлептиг чуртталга чоокшулап-ла келирин күзээр-дир мен. Күзелдер бүдүп турзун. Олар эвээш эвес. Анаа-ла боду бүде бербес-тир ийин. Канчаар ажылдаанывыстан шупту хамааржыр. 2020 чылда канчаар ажылдаанывыстан. Шупту чүве эки болур деп бүзүрээр мен.