Тываның чурттакчы чонунуң ортумак назы аныяксаан болгаш уруглар төрүттүнери көвүдээн

 Тываның Чазаа уругларның болгаш уругларлыг өг-бүлелерниң 2014 чылда байдалының дугайында күрүне илеткелин бадылаан. 

 Ол документиде ие-чаштарның байдалында чогумчалыг-даа, чогумчалыг эвес-даа чүүлдерни айыткан. Республикада демографтыг байдалды эксперттер эки деп үнелээн. Тываның чурттакчы чонунуң ниити саны бир чыл дургузунда 311,8 муң турганындан 313,8 муң чедир өскен, ооң иштинде чайгаар өзүлде езугаар 4571 кижи немешкен. Бо удаада бичии уругларның өлүп хораар чоруу 11,8 хуу кызырылган дээрзин база ында айыткан. Иелерниң уруг божуп турар үеде хораар чоруу сөөлгү ийи чылда шуут болбаан. Бичии уругларның (17 хар чедир) хуузу 2015 чылдың эгезинде 111,7 муң кижи четкен, азы бүгү чурттакчыларның 35,8 хуузу, а Россияда бо көргүзүг 19,1 хуу болуп турар. 

 Илеткелди кылганнарның демдеглеп турары-биле алырга, Тываның чурттакчы чонунуң аныяксып турары дээрге, республиканың социал-экономиктиг сайзыралында чогумчалыг чүүлдерниң, а ол ышкаш өг-бүлени, иени болгаш чашты камгалаар талазы-биле эрге-чагыргаларның ап турар хемчеглериниң дээштииниң, төрүттүнген уругларга күрүне деткимчезиниң ачызы деп санап турар. 

 Ону хөй уругларлыг өг-бүлелерниң өзүп орар саны бадыткаар—30900 турганындан 93879 четкен, ол дээрге Тывада бүгү уругларның чартыы (52,3 муң кижи) болуп турар. Чуртта болгаш ниитилелде экономиктиг бергелер турза-даа үш дугааргы болгаш оон-даа хөй уругларлыг болур дээн өг-бүлелерниң саны кызырылбайн турар дээрзин шинчилелдер көргүскен. 2014 чылда ындыг өгбүлелерниң саны республикада 2603 турган, 2494 өг-бүле эң баштайгы уругларын божааннар, 2900 өг-бүлеге ийиги уруг төрүттүнген. Ооң-биле чергелештир илеткелдиң авторларын долу эвес өг-бүлелерниң хөй болуп турары дүвүреткен, оларның уругларының үлүү 65 хуу четкен. Чижээ, 2014 чылда өг-бүле тутпаан иелерден 5176 уруг төрүттүнген. Оларның 2738-иниң адалары тывылган, олар боттарын ада мен албан езузу-биле медеглээннер, ынчангаш уругларын азыраарынга киржир болганнар. 

 Аныяк болгаш хөй уругларлыг өг-бүлелерге күрүне деткимчезин көргүзүп, оларны чуртталга бажыңыв-биле хандырып турарын, уругларның болгаш иелерниң кадыкшыл байдалын хайгааралга алганын, а ол ышкаш чедингир болгаш шынарлыг өөредилгени, социал дузаны болгаш өске-даа хечмеглерни илеткелде киирген. Кол кичээнгейни амыдыралдың берге байдалдарынга таварышкан уругларже (өскүстерже, ада-иезиниң азыралы чок артканнарже), а ол ышкаш элээдилерниң хайгаарал чок артар, кем-херек үүлгедир чоруктарынче угландырган.