В. Ховалыг: Чүгле боттарывыс, бодувус күжүвүс, бодувус демивис-биле боданып, хөделип, шиитпирлээр

10.01.2022 Чаа чылдың узун дыштаныр хонуктарында төрээн чуртунда чанып келген чаңгыс чер-чурттуглары-биле Тыва Республиканың Баштыңы Владислав Ховалыг январь 6-да чазак бажыңынга ужуражып, ажык чугааны кылган турган. Ону социал четкилрге дыңнаткан соонда, республика баштыңының социал четкилерде арыннарынче ындыг хевирлиг харылзааны база катап чорударынга дилеглер кирген.
Аңаа даянгаш, январь 8-те Тываның Баштыңы В. Ховалыг өске регионнарда ажылдап, чурттап, өөренип чоруур специалистер болгаш сургуулдар-биле интернет четкизиде "ZOOM" таварыштыр онлайн ужуражылганы кылган. Ажык чугаага чазак даргазының оралакчылары, өөредилге, кадык камгалал, күш-ажыл сайыттары база кадрлар килдистериниң начальниктеринден аңгыда, Россияның регионнарында база даштыкыда чурттап чоруур 100 ажыг кижи киришкен. 3 шак иштинде үргүлчүлээн ажык чугаа үезинде Чукотка, Хабаровск край, Бурят Республика, Ямал-Ненец автономнуг округ, Якутия, Сахалин, Москва, Санкт-Петербург, Турцияда ажылдап, чурттап чоруур чаңгыс чер-чурттугларывыс харылзааже үнүп, боттарының күзел-бодалдарын, саналдарын киирген.
Тываның Баштыңы Чаа чыл-биле чаңгыс чер-чурттугларынга байырны чедирип, кадыкшылды, ажыл-ижинге, амыдырал-чуртталгазынга чедиишкиннерни болгаш өг-бүлелеринге аас-кежикти күзээн. Чаңгыс чер-чурттугларывыс чүге төрээн черинден чоруп, хары черже чүү дээш чеде бергени - Тываның баштыңы Владислав Ховалыгның кол айтырыы ол болган.
Онлайн-харылзааның киржикчизи, тыва хевин кедип алган Буян Монгушту ол бир дугаарында шилип алган.
«Эки хүннүң мендизи-биле, Камчаткада ам 8 шак 05 минута болза, Тывавыста 3 шак 05 минута-дыр. Эрткен чылдың октябрь айда үш чылдың керээзин чарып алганым соонда, албан бажыңында чурттап тур мен. 2024 чылда керээм төне бээрге, Тывамже албан чанар мен. Чүге дизе, Тывада башкыларның шалыңы өстүргенин эш-өөрүмден дыңнап, билдим. Чонга ажыктыг чүгле ол эвес, дыка хөй чүүлдер кылдынганын дыңнап, өөрүп тур мен. Хөмүр өртээ, чырык төлевири баткан. Ол дээш, четтирдивис Владислав Товарищтаевич. Чурттаар бажың садып алыр аргам чок болганымдан, маңаа келгеш, акша ажылдап алыр сорулгалыг келген мен» - деп, Буян Олегович чугаалааш, аныяк башкыларны деткиир кандыг программалар ажылдап турарын сонуургаан. Чүге дизе, Камчаткада тыва башкылар дыка хөй, үези кээрге, олар дөмей-ле төрээн черинче ээп чанап келирин дыңнаткан.
«Өөредилге болгаш кадык камгалал адырларының специалистери республикадан өскээр чоруп турар болганда, шиитпирлеттинмээн айтырыглар бар болганы ол-дур. Ынчангаш ооң чылдагаанын тодарадып билип алыры чугула» — деп, Владислав Товарищтайович ажыы-биле айыткан.
Республика девискээринде аварийлиг бажыңнардан хамаатыларны өскээр көжүрер программа эки боттанып турар. Оон аңгыда Тываның найысылалында беш улуг микрорайоннар бо чоокку чылдарда туттунар. «Шанхай» деп адап өөренгенивис ол черге амгы үениң бажыңнарын туткан «Мөңгүн» деп чаа микрорайонну планнаан. Барык 165 муң дөрбелчин метр шөлдүг тудугларның 10 муң хире дөрбелчин метр шөлү социал тудуглар дээн ышкаш, өске-даа объектилерге хамааржыр. Бо чазын тудуг ажылдары эгелээр. 4-5 чыл иштинде «Иркутская», «Спутник» дээн ышкаш чаа микрорайоннар хоорайга көстүп келир. Ооң-биле чергелештир бажыңнар өртектери чиигээр ужурлуг деп, Тываның Баштыңы дыңнаткан.
Силерниң аныяк специалистерге кандыг программалар барыл дээн айтырыыңарга мындыг харыыны берейн деп, чугаалаан. Аныяк эмчилерге, башкыларга, культура ажылдакчыларынга чогуур програмаларны ажылдап кылып турар бис. Садар чаа бажыңнар тутпайн турган болгаш, шимчевес өнчүнүң өртээнге салдарны чедиргени, шын. Эрге-чагырга социал чуртталга бажыңнары тудар программаларны боттандырып турар. Ындыг болзажок хереглел оон хөй болуп турарын билир бис. Ынчап келгенде эмчилер, башкылар, аныяк специалистер каттыжып алгаш, кооперативтиг бажыңны тударга, а эрге-чагырга органнары инженерлиг инфраструктураны киирер деткимчени бээр бодалдыг бис. Оон аңгыда, өске улуг хоорайларда ышкаш, кинотеатр, кафелер, брендилиг садыг точкаларлыг улуг садыгларны, дыштанылга, өөредилге төптерин тудар дээш ажылдарны эгелээн бис – деп, Владислав Ховалыг чугаалаан.
Ол айтырыгга Тываның өөредилге сайыды Алексей Храмцов мындыг харыыны берген. «Республикага дыка херек башкы кадрларның чорупканы харааданчыг. Бо хүнде республикада 108 башкы олуттар хостуг, азы чедишпес. Ылаңгыя орус база даштыкы дылдар, математика, физика, химия башкыларынга хереглел улуг. Кызыл хоорайда башкыларның «чүъгү» улуг, бир башкы ортумаа-биле 36 шактыг. Январь 20-де башкыларның январь чөвүлел хуралын эрттирип, сайгарылгалыг чугааны чорудары планнаттынган. Республика девискээринде федералдыг программалар ажылдап турар, ындыг болзажок өске регионнарның арга-дуржулгазын өөренип, ажыглаары чугула» - деп, сайыт дыңнаткан.
Санкт-Петербург хоорайда Технология болгаш энергетиканың дээди школазында англи дыл башкызы, тыва чаңгыс чер-чурттугларның хөй-ниити организациязының даргазы Алла Знаменская бодунуң күзээшкинерин илереткен. Соңгаар өөренип чоруткан студент ажы-төлдү деткиир, амыдыралга белен кылдыр ижиктирип өөредир, дылын сайзырадыр кылдыр немелде өөредилге черлеринге кичээлдерни эрттирер, төрээн черинге ынак кылдыр кижизидер. Ону ада-иелер, өөредилге черлери кады чорудар. Азырадыкчы хөөнден үнер, медерелди, угаан-бодалды өскертир. Ону ажы-төлден эгелээр деп саналдаан.
2021 чылдың сентябрьда, Чукотканың суурунче орус дыл башкылаары-биле чорупкан 24 чыл арга-дуржулгалыг башкы Элиза Васильевна Саая Тывада база Чукоткада ажылды деңнээн. Тываның башкыларының база өөреникчилериниң ажыл-амыдыралы дөмей. Ол-ла программалар, магадылалдар башкыларда бар. Ылгал чүгле - шалың төлевиринде, өөреникчилер санынга онааштыр шалыңны төлеп турар. Ынчалза-даа Тывада «+г-бүле бүрүзүнге дээди эртемниг уруг» дээн ышкаш республиканың төлевилелин Чукотканың башкылары ак адааргал-биле дыңнап, хүлээп алганын сонуургаткан.
Республиканың өөредилге сайыды башкыларның профэвилели-биле күш-ажылдың шалың төлевиринге хамаарыштыр дүрүмнү кады ажылдаанын дыңнадып, кады ажылдажылгаже башкыны чалаан.
Санкт-Петербург хоорайда Баир Самбылдай мал-маганга электронниг им-демдекти салырын, ооң продукциязын даштыкыже үндүр садарын, Алиэкспресс дээн ышкаш күчүлүг компанияларның дыка улуг складтарын ажыдып алырын сүмелээн.
Тываның Баштыңы Владислав Ховалыг даштыкы чурттар-биле экономиктиг харылзааларны тудар дээш республика улуг ажылдарны кылып тураны дыңнаткан. Транспорт коридорун ажыдары-биле Хандагайты-Боршоо эрттирилге пунктузунче углай орукту тудуп турар. Кажан каайлы чериниң бо эрттирилге пунктузу делегей чергелиг негелдеге дүгжүп турар кылдыр дериттине бээр болза, моон аргыжылга улгадып, экономиктиг ажыкты бээрин айыткан. Ол ышкаш мал-маганга база ыттарга электроннуг чиптерни салыры шын, ол дээрге экономиктиг санаашкыннар, учет, хайгаарал-дыр деп, чүүлдүгзүнген.
Москва хоорайда чурагайлыг технологиялар талазы-биле ажылдап турар тускай мергежилдиг специалист Сергей Яковлевич мал оору ону хөлзедип чоруун чугаалааш, малды дүн-хүн дивейн хайгаараарынга «чипти» - тускай сырганы кедирери шын деп демдеглээш, ол талазы-биле төлевилелин саналдаан.
Ажыл-агыйның кайы-даа адырында чурагайлыг технология кирип келген болганда, бо талазы-биле тускай мергежилдиг кижилер биске дыка херек, төрээн эриктериңерже ээп келириңерни манап тур бис деп, республика баштыңы чугалаан.
Москва хоорайда өг-бүлези-биле чурттап турар Анита Конгул-оол, юрист мергежили-биле Тывага ажыл тып чадап кааш, 7 чыл бурунгаар өскээр көжер ужурга таварышканын чугаалааш, кадрлар политиказының талазы-биле кандыг чүүлдерни манап болурул деп айтырыгны салган.
Тываның Баштыңы В. Ховалыг бо дээди албан-дужаалче киргенден бээр чаа-ла 100 хонук эрткен болгаш, меңээ ам-даа үе херек деп харыылаан. Эки, шыырак, үре-түңнел дээш ажылдаар команданы чыып алыры – мээң сорулгам. Профессионалдар, мергежилиниң тергииннери каяа-даа үнелиг, бистер ындыг кадрларны Тывавысче ээп чанып келирин манап турар бис деп, чугаалааны ужурлуг.
Бурятияда англи база кыдат дыл башкылап 2021 чылда чеде берген Сылдыс Салчактың өөнүң ишти база англи дыл башкызы. Чурттаар чер чок, аренда өртээ аар болганындан, төрел чонун, төрүттүнген черин каггаш чорутканын, хараадап чугаалаан. Кожуун төптеринге, Кызыл хоорайга албан бажыңнарын тудуп, азы чурттаар бажың тудуп алыр кылдыр чер участогун чүге берип болбазыл? Дедир мени канчаар эгидип ап болур силер? Азы оларны «садып алыр» арга бар бе деп айтырыгны тургускан.
«Бистиң көдээ суурларывыста, республикада нарын айтырыгларны шиитпирлеп бээр дээш, кыдыындан өске кижи кажан-даа келбес. Ону чүгле боттарывыс, бодувус күжүвүс, бодувус демивис-биле боданып, хөделип, шиитпирлээр апаар бис. Ынчанганда, күрүне – инвестор – хуу кижи деп, бо үш ожукка даянып алгаш, туттунар болзувусса эки. 3 ээлчегде өөренир школалар турбазын дээш, чаа 9 школаны тударын чедип алдывыс. Ам оларны туттуруп алырывыска, аңаа кымнар ажылдаар деп айтырыг ала чайгаар тургустунуп келир» - деп айтырыгны удур тургускан.
Бии-Хемниң төп кожуун эмнелгезиниң улуг эмчизи турган Байырмаа Чурук ам Ямалда ажылдап, чурттап турар. Ноябрск деп хоорайда эмнелге черлериниң ажылын төпчүдүп чурумчутканын, мында муниципалитеттер, азы тус чер чагыргалары медицина албан черлериниң ажылы дээш улуг харыысалгалыын ол чугаалаан. Тывада негелде чүгле улуг эмчилерден, кадык камгалал яамызындан болза, Ямалда мунициапалдыг тургузугнуң удуртукчулары харыылаар.
«Ямалда ышкаш, кадыг-дошкун агаар-бойдустуг, ай-айы-биле хүн көрбейн баар черге чурттаары берге. Ында Тывадан 92 эмчи ажылдап турарын билип алган бис. Дыка хөй кижилер хөй акша-шалыңы дээш, чурттаар чер айтырыын шиитпирлеп алыр дээш чорупканы шын. Дыка шын, муниципалдыг эрге-чагырга кыдыынга хайгааракчы бооп артпас ужурлуг деп санаар мен. Ол талазы-биле ажылды маңаа эде тургузар бис. Четтирдим» - деп, Тываның Баштыңы чугаалаан.
Тываның кадык камгалал сайыды Константин Югай республикада 314 эмчилер, а ортумак медперсонал-биле кады санаарга 414 эмчи ажылдакчылары чедишпезин дыңнаткан. Кызыл хооайда 167 вакансия бар: анестезиолог-реаниматор, акушер-гинекологтар, педиатрлар, кожууннарда участок терапевтери онза херек. Кожууннарда садикке олуттар талазы-биле айтырыг чок болза, Кызыл хоорайда ол берге дээрзи шын деп бадыткаан. Төрээн черинче чанып келир бодалдыг эмчилер, «Көдээ черниң эмчизи», «Көдээ черниң фельдшери» программаларга киржип болур. 2021 чылда «Көдээ черниң эмчизи» пограммага 24 млн рубль көрдүнген турда, ону 30 млн чедир көвүдеткен. Республика бюджединден 10 млн рубльди немей үндүрген. Ол ышкаш 2021 чылда чаңгыс удаа бээр деткимче төлевириниң дугайында программа боттанып эгелээнин чугаалаан. 2021 чылда бүгү чуртта эмчи ажылдакчыларының акша-шалыңын чурумчудары-биле шенелде төлевилелди 6 регионда эгелээн. Тыва ынаар кирбээн. Ынчалза-даа ол төлевилел шупту регионнарга ажылдап эгелээрге, шалыңнар деңнежи бээр деп ол чугаалаан.
Тываның Баштыңы Владислав Ховалыг республикага башкылар, эмчилерден аңгыда, чурагайлыг технологиялар специалистери, тудугжулар дээн ышкаш, хөгжүлдеге үлүүн киирер тускйа мергежилдиглер база херек деп чугаалаан.
Республика Чазааның даргазы мындыг хевирлиг чон-биле дорт харылзаалар үезинде ажыктыг сүмелер кирип, чидиг айтырыгларны шиитпирлээриниң аңгы-аңгы хевирлери ала чайгаар тыптып келир, ынчангаш бо харылзааны ам-даа ажыглаарын "ZOOM"-нуң киржикчилеринге дыңнаткан.