Тываның Баштыңы: совет үеден бээр шиитпирлеттинмээн чидиг айтырыгларны 2015 чылда боттуг ажыл-херектерже шилчиткен бис

 Россияга удур санкциялар турзажок, 2015 чылда Россияның Чазааның даргазы Дмитрий Медведевтиң апрельде бадылааны, Тываның социал-экономиктиг хөгжүлдезиниң элээн каш пунктуларын чедиишкинниг боттандырып шыдаан бис, деп республиканың баштыңы Шолбан Кара-оол санап турар. Чаа чылдың бүдүүзүнде ооң дугайында регионнуң массалыг информация чепсектериниң Кол редакторлар клувунуң хуралынга ол дыңнаткан. 

 Россияның Чазааның хүлээп алганы, Тываның хөгжүлдезиниң планында, келир чылын регионнуң экономиказынга «шимчедикчи» апаар төлевилелдер кирген. 

 - Биске ол, Тываның кол аарышкылыг черлери демдеглеттинген, өзек документ болур. Ол шиитпирлеттинип турда, республиканың экономиказы көңгүс аңгы апаар. Бирги ээлчегде, республика болгаш ооң девискээрлериниң чедингир апаарының айтырыглары – М-54-түң чаа маршрудун, аэропорт комплекизин чаартыры-дыр. 

 Оон аңгыда РФ-тиң Чазааның энергетиканы хөгжүдер дугайында – чылыг-чырык станцияларын, четки ажыл-агыйын чаартыр айтырыгларның шиитпирин хүлээп алганы-дыр. Социал адырның айтырыглары база бар – 90 чылдарның «кырган» тудугларын, ооң аразында Кызылда терапия корпузун доозарының дугайында. Дыка хөй чылдарда туржуп келген айтырыывыс чиге шиитпирлеттингенинге чоргаарланып тур мен. Ам дараазында үе-чада эгелээр – айыттынган чүүлдерни амыдыралга боттандырары. 

 Кол төлевилелдерниң бирээзи - Кызылдан Шагаан-Арыг биле Чадаананы таварып Хандагайты чедер чаа федералдыг М-54 автоорук маршруду. Ол ам боттанылгада. М-54 оруктуң таварып эртери регион оруктарын федералдыг өнчүже сентябрьда шилчиткен. Ол орукту эде чаартырынга Россияның бюджединден 7 млрд. рубльди аңгылаан. Регионнуң орук фондузунда хосталган 1 млрд. хире рубль-биле, Тываның оруктарының чүгле кол четкизинден аңгыда, аңаа каттыжа бээр көдээ оруктарны чурумчудуп алырының эки аргазы тургустунган. Ол акшаны инвестицияже шилчидип, Хову-Аксынче, Чаа-Хөлче, Мугур-Аксы болгаш Саглыже оруктарны чаагайжыдып, Бай-Тайгада Тээли биле Кызыл-Даг аразында көвүрүгнү тударын планнаан. Ол шынап-ла, чылдың улуг чедиишкини-дир. 

 Транспорт адырында база бир эки чүүл – аэропорттуң чаартылгазы. Ол төлевилелдиң акшаландырыышкынын чедип алдывыс, планда көрдүнген 3,5 млрд. рубльдиң баштайгы 300 млн. рублин аңгылап берген. Федералдыг садыглажыышкын-биле, ажылды кым кылыры тодараттынган. Ажылды чорудар «Сибмост» компанияның менеджерлери-биле ужураштым. Келир чылда төлевилелдиң акшаладырыышкынын долу хемчээлге арттырып алыры-биле, бюджет акша-хөреңгизин бүрүнү-биле шиңгээдип алырын чедип алыр ужурлуг бис. 

  Үште – энергетика айтырыы. Энергияның чедишпес чоруун шынзыдар дээш улуг ажылды кылган бис. Бөгүн ол талазы-биле кандыг-даа айтырыг чок, чүге дизе Россия Чазааның документилеринде ол айыттынган. Электроэнергия-биле хандырарының чаңгыс аай төпчүткен системазынга республиканың энергетика долгандырыын тудуп, каттыштырарынга, Тывага немелде чылыг-генерация болгаш электро-четки ажыл-агыйларының чаа объектилерин тудары чугула херек дээн, Россияның Чазааның айтыышкыны бар. 

 Четкилерни чаартыр план колдуунда кылдынган, ында 4 млрд. рубль салдынган, энергодолгандырыг ажылдап турар. Энергетиканың айыыл чок чоруунуң деңнели бедээн дээрзинге, бо күзүн бүзүрээн бис. Чоокта чаа Кызылдың подстанциязынга айыыл-халапты, бүдүн хоорай чырык чок артканын, сактыр-дыр силер бе? Ынчан чырыкты ийи шак болгаш, кыпсыпкан. А бир эвес ындыг таварылга Кызыл-Чадаана аразында чырык дамчыдар шугумну эде кылыр мурнунда болган болза, ол байдалдан ындыг дораан үнүп шыдавас турган бис. Амгы үеде «Южная» биле «Городская» подстанцияларның дериг-херекселдерин солуп, электри четкилерин чаартыры дооступ турар. 

  Чаа ЧЭС төлевилелинге хамаарыштыр, ажылдың чүгле эгезинде бис. Ындыг болзажок, санал-оналдардан боттуг ажыл-херектерже шилчидивис. Станция тудуунуң дугайында чугаа чорударынга чугула документ - техниктиг-экономиктиг үндезинин тайылбырлаан саавырны белеткээринге 20 млн. рубльди бо чылын аңгыладывыс.

 Он-он чылдарда чыглы берген, совет үеден бээр шиитпирлеттинмээн чидиг айтырыгларны 2015 чылда боттуг ажыл-херектерже шилчидип алдывыс. 

 Ол анаа-ла бир үүрмек айтырыглар эвес, а республиканың хөгжүлдезин бурунгаарладып, амыдырал-чуртталганың өске-даа адырларын өскертиптер экономиканың чугула белдир точкалары-дыр.