Тыва Республиканың Баштыңы Шолбан Кара - оолдуң Алдан - Маадырларның тура халышканындан бээр 130 чыл оюнга байыр чедириишкини

Хүндүткелдиг чаңгыс чер - чурттугларым!

Алдан - Маадырларның төлептиг салгалдары!

Ада - өгбелеривистиң алдар - адынга мөгейген байырлал - биле!

       Тываның байлак төөгүзүнде онза черни ээлеп турар “Алдан - Маадырлар” деп, хүндүткелдии - биле адаарывыс бүгү - ле мөлчүкчү дарлакчыларга удур аңгы демиселин өөскүдүп үндүрген эрес - дидим өгбелеривистиң тура халышканындан  бээр 130  чыл оюн демдеглеп эрттирип турар - дыр бис. “Алдан - Маадырларның тура халыышкыны” деп адап чаңчыкканывыс, 1883 - 1885 чылдарда болган аңгы демиселинге ынчангы Тываның Даа биле Бээзи кожууннарның арат - чону шупту киришкеннер. Амгы үе - биле деңнээрге, алды кожууннуң чер - девискээринден улуг черге бөдүүн араттарның  адаан - өжээни кыптыгып үнген. Бо демисел ооң мурнунда чер - черлерге  өөскүп турган аңгы демиселдериниң эң - не кол, эң - не хөй кижи киржилгелиг, чоннуң чаңгыс аай демнежилгезин бадыткап көргүскен.  Даштыкы болгаш иштики каржы - дерзии дарлалдың  адаанга шыдашпайн, арат - чоннуң хостуг чоруу, эрге - ажыы дээш тулчуп үнген маадырларны бай дүжүметтер “кемниг оор дургуннар, аза - хортан  баък чүвелер” деп адап турганнар. 1941 чылдың май 11 - де ТАР - ның Биче Хурал Президиумунуң хүлээп алганы доктаалы ёзугаар “Алдан - дургуннарны” деп турган атты “Алдан - Маадырлар” кылдыр мөңгежиткен.

      Ууттунмас үндүрүглерге, төлеттинмес өрелерге, шыдажыр арга чок дарлалга  бастырган  чонунга дуза кадып, хөреңгитен  байлардан  былаап алган мал - маганын үлеп берип турган эрес - дидим кайгалдарны улус - чон  ёзулуг чоннуң маадырлар  кылдыр хүлээп, оларның ат - сывын, шола аттарын төөгүге уттундурбас кылдыр арттырып кааннар. Чеже - даа чүс чыл ажа берген  болза,  хосталга  дээш демисежип  чораан маадырларның алдар - ады, ырлап чораан ырылары, эчизинге четпээн күзелдери  сагыш - сеткилдерде уттундурбаан.

        Баштарын кестирип шииттиргеш, арттар кырынга астырган алдан ажыг маадырларның  аразында 11 Ондар, 6 Хертек, 7  Монгуш, 15  Ооржак, 3 Донгак, 4 Түлүш, 7 Ховалыг, 9 Сарыглар, 1 Кара - Сал, 3  Куулар, 1  Хомушку сөөктүг араттар 11 аймактарны төлээлеп, дең эвес демиселге улус - чонун  уштап - баштап, оларны сорук киирип, хостуг амыдырал дээш тулчуп чорааннар. Оларның ызыгуур - салгалдары бистерниң аравыста, ада - өгбелериниң чырык адын сыкпайн, кызымаккай ажыл - херээ - биле, эптиг - демниг найыралы - биле  бадыткап чорууру өөрүнчүг.

    Тываның төөгүзүнде сураглыг тура халыышкынның киржикчилери боттарын хей - аът киирип, мынчаар ырлап чорааннар:

Алды баштыг Кара - Дагны,

Аал кылып алыылыңар.

Алызында барып - барып,

Амыр - шөлээн чурттаалыңар!

       Бо одуругларда төрээн черинге төнчү чок ынакшылы,чону дээш чоргааралы, хостуг чуртталгаже чүткүл тодазы - биле көстүп турар - дыр. Алдан - Маадырларның  тура  халыышкыны чоннуң  үзел - бодалдарын өскертип, эрге - шөлээ дээш өлүрүнден безин чалданмазын, демниг чон кымдан - даа кортпас, олар - биле тура тутчуп болур деп  медерелди сергедип, аймак - сөөктер аразында  найыралдың харылзаазын  быжыктырган.  Оларның эрес - дидим чоруу уран талантылыг, чогаадыкчы  кижилерниң сагыш - сеткилдеринге чаңгыланып, улуг хемчээлдиг хөгжүм болгаш чогаал ажылдарын бижииринге улуг идигни  берген. Улуг ужур - уткалыг тулчуушкуннуң төөгүзү ам - даа төнмээн, ону ам - даа ханы шинчилээри  негеттинип турар.

   Хүндүлүг чонум!

      Алдан - Маадыр өгбелеривистиң чаагай амыдырал дээш, хостуг чорук дээш тура соруунга, чонунга чедирип чораан ачы - дузазынга, хумагалыг хамаарылгазынга  мөгейип, кезээ шагда салгалдарга үлегер - чижек болуп артып  каар дээрзинге бүзүрээр мен! Оларның күзеп чораан үзел - бодалдары боттанып, төрээн чер - чурту аңгы  күрүне  болу бээринге улуг идигни берген ада - өгбелеривистиң чырык аттары кажан - даа уттундурбас болуп артар. Алдан - Маадырларга алдар болгаш хүндүткел!

Хүндүткел – биле,

Тыва Республиканың Баштыңы                      Шолбан Кара – оол

Сентябрь 19 2013 чыл.