Эге школаларга — өөредилге номнары

Тыва школаларга  өөредилге номнарының төөгүзү оларның амгы үеде байдалы, ол номнарны чогаадып, очулдуруп, редакторлап, парлап чораан буянныг кижилерниң  намдар-төөгүзү, чогаадыкчы ажыл-ижи тыва культураның эрткен оруунуң база бир чугула айтырыгларының  бирээзи.

Тываның гуманитарлыг шинчилелдер институдунуң эртем библиотеказында тыва школаларга өөредилге номнарының фондузу биске эң-не үнелиг, ховар фондуларның бирээзи.  Ында баштайгы «Yжүглелдер», «Букварьлар»,  «Тыва дыл», «Төрээн чогаал», тыва школаларга «Орус дыл» номнары  болгаш 40 чылдарда орус дылдан тыва дылче очулдуруп турган  «Амы чок бойдус», «Бурунгу болгаш ортаакы вектерниң төөгүзү», физика,  химия,  математика,  география дээш, өске-даа эртемнерниң номнары  бар. Оларны чаа шагның өөреникчилери хамаанчок, ортумак назы четкен аныяктар  безин   шоолуг-ла билбес, хөй кезии оларны шуут көрбээн-даа чадавас.

Тыва бижик тургустунган  соонда латинчиткен  үжүк-биле  тыва школаларга  өөредилге  номнары  хөй тиражтыг парлаттынып турган. Тыва чазактың кежигүннери ол үеде өөредилге номнарын тургузарынга боттары  киржип, бо айтырыгны бедии-биле үнелеп,  доктаал-саавырларны хүлээп ап турган. 30 чылдарның төнчүзүнде тускай чарлык езугаар чамдык номнарның авторларын «чоннуң дайзыннары» деп санааш,  номнарны өрттедип, чамдыктарының  арыннарында чуруктарын тускай будук-биле чаап, номчуур, көөр арга чок кылдыр будуп каапкан.

 Ол үеде парлаттынып үнүп турган өөредилге номнарын  ТАР-ның өске номнары-биле кады, долу эвес-даа болза, чыгдынган шаа-биле 1989 чылда парлаттынган «Тыва  Арат Республика үезиниң номнары» каталогче  бо чүүлдүң автору киирерин кызыткан.  Каталогта кирген номнарның  чамдыызы  амгы  үеде  күрүне архивиниң,  Алдан-Маадыр аттыг чурт-шинчилел музейиниң, республиканың А.С. Пушкин аттыг библиотеказының фондуларында болгаш Тываның гуманитарлыг шинчилелдер институдунуң  архивинде  каш  санныг артып калган кадагалаттынып чыдар. Чүгле чаңгыс экземпляр безин номнар бар.

1930 чылдан 1944 чылга чедир 40 ажыг  өөредилге номнары чырыкче  үнген.  Ол номнарны белеткеп тургузарынга тыва чазактың кежигүннеринден аңгыда, ТАР-ның Эртем комитединиң эртемденнери, чогаалчылар  болгаш башкылар улуг үлүүн киириштирген. Олар:  Л.Чадамба,  А.Пальмбах, С.Сарыг-оол, О.Сагаан-оол, О.Хойлакаа, С.Лопсан, Ю.Кюнзегеш, С.Лопсаңнаар, О.Лопсаң-Кенден, Т.Седип-оол, А.Очурбанак, С.Тока,  А.Алдын-Херел болгаш өскелер-даа хамааржыр.

Гуманитарлыг шинчилелдер институдунуң ном фондузунда 40 чылдарда чырыкче үнүп турган өөредилге номнарында «ТАР. Эртем комитеди»  болгаш «Тываның дыл, литература болгаш төөгүнүң эртем-шинчилел институду» деп  демдектерлиг номнар эвээш эвес. Оларның бирээзи 1944 чылда  эге школаның  3 дугаар клазынга өөренир кылдыр Л.Б. Чадамбаның тургусканы, күрүнениң ниити чажыт хыналдазын эрткеш 1500 тиражтыг үнген «Номчулга ному» бар.  Номну ТАР-ның Улус чырыдыышкын яамызы бадылаан, үндүрер кылдыр белеткээн чер—«ТАР. Эртем комитеди». Парлаан чери Тываның күрүнениң парлалга чериниң типографиязы. 67 кыска тоолдар, үлегер домактар, тывызыктар, авторлуг бичии тоолдар, ырлар, орус болгаш тыва чогаалдың классиктериниң шүлүктери, чечен чугаалары кирген  бо  «Номчулга ному» нарын болгаш солун.

Номнуң редактору С.Лопсан, техниктиг редактору Д. Чанчып. Корректорлары:  Х.Алдын-Херел, О.Чыртакай. «Номчулга ному» чечен чугаа, басня, тоол болгаш шүлүк бүрүзүнүң  соонда өөреникчилерге айтырыглыг кылдыр тургустунган. Ону автор өөреникчиниң  номчаан чүүлүн хандыр шиңгээдиринге  дузалыг кылдыр белеткээн  чадавас.  «Суурлар тургаар» (ынчан бижээни ындыг—авт.) аттыг орус дылдан  очулдурган  ырның соонда амгы үеде безин  ажыглап болгу дег солун айтырыглар  бар:  «Суурда  чаа  чүү бар-дыр?», «Суурда амыдырал кандыгыл?», «Силерниң сууржуп турар чериңер кандыгыл?».

ТАР-ның Эртем комитединиң мурнундан белеткеп үндүрген эге школаның 4 дугаар клазынга хереглээр Н.С. Попова биле А.С. Пчелконуң «Арифметиктиг бодалгаларның болгаш мергежилгелерниң чыындызының» алды дугаар үндүрүлгезиниң очулгазын С.Лопсаңнаарның кылганы шыырак. Математиктиг терминнерниң орус-тыва словары чок турган үеде очулдуруп турганын демдеглээри артык эвес. Очулганы ТАР-ның эртем комитединиң дыл, чогаал килдизиниң мурнундан Х. Алдын-Херел редакторлаан. Бо  бистиң төөгүвүс-түр. Ол үеде чырыкче ном үндүрүп парладыры элээн нарын, каш янзы хыналданы эртер турган.

«ТАР. Эртем комитеди» чүгле тыва школаларга эвес, Тываның орус школаларынга өөредилге номнарын  белеткээринге база үлүүн киириштирип турган. 1944 чылда күрүнениң каттышкан парлалга чери  С.Лопсаң биле А.Пальмбахтың тургусканы «Тыва домак» номун орус школаларга болгаш бөлгүмнерге тыва дыл өөренир кылдыр 3000 экземплярга парлаан. Авторлардан аңгы ону чогаадырынга   башкылар М.Биче-оол, Т.Кызыл-оол дузалажып киришкен. Кол  редактор Л.Чадамбаның эге чүүлүнде  бижээни: «Бо номну 180-200 шакта өөрениринге таарыштырган болгаш тыва дыл өөренип турарларга өөредилгезиниң баштайгы чылының төнчүзүнде номчуурунуң, бижиириниң болгаш чугаалаарының эге билиглерин бээр сорулганы салган».  Күрүнениң ниити чажыт хыналдазын эрткен тускай дугаарлыг бо  номну ТАР-ның Улус чырыдыышкын яамызының чөпшээрээни-биле III кезектиг кылдыр тургускан: «Тыва дылдың баштайгы кичээлдери», «Номчуур чүүлдер» «Өөредилге словары».

1940-1948 чылдарда тыва школаларга чамдык өөредилге номнарын Москвада РСФСР-ниң Улус чырыдыышкын яамызының өөредилге номнары парлаар типографиязынга тускай дугуржулга езугаар орус алфавит-биле парлап эгелээн. Ол болза 1946 чылда  Л.Чадамбаның, 1947 чылда С.Сарыг-оолдуң тургусканы «Yжүглел» номнарындан эгелээш, 1-ден 4 класстарга чедир «Тыва дыл», «Төрээн чогаал» номнары безин Москвага парлаттынып турган. «Учпедгиз» 1931 чылда РСФСР-ниң Улус чырыдыышкынының өөредилге номнары парлаар күрүнениң парлалга чери кылдыр тургустунгаш, 1964 чылда  «Просвещение»  кылдыр  эде адаттынган. «Учпедгизке»  5-8 класстарга  «Сан бодалгаларының чыындылары», «Физиктиг география», «Делегей диптериниң географиязы», «Бойдус эртеми», «Ортаакы вектерниң төөгүзү», «Химия», «Физика», «Алгебра», «Геометрия», «Зоология» болгаш өске-даа номнарны  тыва дылга парлап турган. Тывадан Москваның «Учпедгиз» ном үндүрер черинче эртемденнер, башкылар  билиин бедидип чаңгыс эвес удаа  чедип турган. 40 чылдарда Москваның «Учпедгизке» үнүп турган өөредилге номнарында А.Пальмбахтың,  И.Лагбужаптың, Н.Тава-Самбуунуң,  А.Кызыл-оолдуң, С.Лопсаңның, З.Сапогованың, О.Очурбанактың, О.Хойлакааның очулдурган, редакторлаан аттары бар. ТГШИ-ниң ном фондузунда 1944-49 чылдарда «Учпедгизке» парлаттынган  аңгы-аңгы эртемнерниң  тыва школаларга 30 ажыг өөредилге номнары бар. Тыва интеллигенцияның аразында чедир үнелеттинмейн барган, уттундуруп бар чыдар чогаадыкчы кижилерниң могаг чок  ажыл-ижиниң түңнели ам-даа  бар.

Автономнуг область апаргаш Тыва областың ном үндүрер чери (ТывоблНУЧ) өөредилге номнарының үндүрүлгезин улуг кичээнгейге ап, оларның  даштыкы, иштики каасталгазын, очулгазын,  ылаңгыя баштайгы арыннарның хевир-шынарын 30 чылдарда үнүп турган номнардан  ылгалдыг кылдыр элээн экижиткен.

ТывоблНУЧ 1940-49 чылдарда 25 өөредилге номнарын парлаан. Оларның чамдыызы ТГШИ-ниң библиотеказында,  чамдыызы  республиканың А.С.Пушкин аттыг национал библиотеказында күрүне библиографиязының секторунда. Тывага парлаттынып турган өөредилге номнары Тывада бар школа библиотекаларынга албан кадагалаттынып арткан турар  ужурлуг.  Чүгле келир үе, электроннуг номнар бодап, эрткен чылдарда үнүп турган ном-дептерни, ылаңгыя өөредилге  номнарын  эргижирээн  дээш үндүр бижип узуткаары улуг частырыг. Кандыг-даа библиотеканы фондузунда  ховар номнарлыг  дээш  үнелээр. Ном бүрүзү  кижи ышкаш, тускай төөгүлүг, салым-чолдуг, ынчангаш ном бүрүзүнге камныг, хумагалыг болуру чугула. Тываның ном культуразының төөгүзүнде ам-даа чедир шинчилеттинмейн артып турар айтырыгларның бирээзи өөредилге номнары дээрзин демдеглекседим.

 Зоя МОНГУШ, педагогика эртемнериниң кандидады. 

"Шын" солун