31.10.2022
Тываның Чазаанга эрткен республиканың Балык ажыл-агый чөвүлелиниң хуралында, балык адырының амгы байдалын болгаш ооң алыс кедизин сайгарып чугаалашкан.
Бо чылын 876,2 тонна хемчээлдиг балыкты тудар тургаш, балык тывыжының субъектилери-биле 18 керээ езугаар, херек кырында 347,85 тонна тывышты алган (сүмелээн ниити хемчээлдиң 60 %). Берген квотаның 31 хуузун, азы чүгле 105,32 тонна хирени октябрьның эгезинге чедир туткан. Чөвүлелдиң шиитпири-биле, эртемге даянып тургаш балык үлетпүрүн хөгжүдер ажылды чогумчударын, мурнакчы ажыл-агыйларның арга-дуржулгазын нептеретпишаан, саң-хөө дузазының хемчээлин улгаттырар, адырны деткиири-биле федералдыг программаларга киржир инициативаларны идепкейжидер ажылды доктаамал чорударын шиитпирлээн.
Көдээ ажыл-агый яамызы квоталарның шоолуг шиңгээттинмээниниң чылдагааннарынга – суг объектилеринге чедериниң бергезин, ында балык тудар бүдүрүлгени хандырар тывыш болгаш бирги болбаазырадылгага херек инфраструктураның база балык продукциязы шыгжаар черниң чогун айыткан. Оон аңгыда, балыкты бүрүнү-биле болбаазырадыр амгы үениң бедик технологиялыг дериг-херекселдери-биле чепсегленген бүдүрүлге Тывада шуут чок болуп турар. Бо чылын Мөңгүн-Тайганың «Арзайты» КБК балык консервазы бүдүрер берге болгаш техниктиг нарын ажылды бир дугаар эгелээн. Чаа туткаш доңурган болгаш дустаан балыкта хереглел амдыызында бар болза, а ыштаан болгаш кадырган балыкты шоолуг албайн турар.
Тывада балык аймаан эвээшти чип турарын шинчилелдер көргүскен: кижи чылда 22 кг балыкты чиир ужурлуг тургаш, республиканың чурттакчызы 7 хире кил балык продукциязын чип турар. Ынчангаш регионнуң баштыңы Владислав Ховалыг чурттакчы чон ортузунга чырыдыышкын ажылын күштелдирип, чогуур хемчегни алырын демдеглээн. Социал адыр албан черлериниң менюзунда балык продукциязының барын хынап, СанПин нормазы езугаар ону киирери чугула деп сүмелээн. Нормативтиг-эрге-хоойлузу-биле быжыглаттынган, республикага балык хүнүн катап тургузарынга чазак белен.
Бир эвес сайгарлыкчылар продукциязын республикадан дашкаар саарып эгелээр болза, балык тывыжынга саналдаан хемчээл бүрүнү-биле шиңгээттинер, ынчан ооң болбаазырадылгазын чаа шынарже үндүрери чугула деп, Көдээ ажыл-агый яамызы демдеглээн.
Бөгүн Тывада балык ажыл-агый комплекизин хөгжүдер иштики программа ажылдап турар.Ында тус черниң бараан бүдүрүкчүзүнүң балык үлетпүрүнге ажыглаар материалдарын база дериг-херекселдерин садып алган чарыгдалынга субсидияны бээрин, ол ышкаш балык ажыл-агыйын азы болбаазырадылга цегин тудуп, хөгжүдеринге грант деткимчезин бээри көрдүнген. Бо чылын ол иштики программаже ниитизи-биле 2 млн рубльди тускайлаан.
Регионда балык ажыл-агый ажыл-чорудулгазының көргүзүглерин экижидер дизе, деткимчениң амгы хемчеглери чедишпезин практика көргүскен. Адырның хөгжүлдезин саадаткан айтырыгларны шиитпирлээр дизе, мергежилдиг специалистер-биле адырны хандырар, бараан бүдүрүкчүлерин деткиириниң чаа аргаларын ажылдап кылыр, бүдүрүлгениң техниктиг чепсеглээшкинин экижидер, балык болбаазырадыр дериг-херекселдер садып алырынче инвестиция акша-хөреңгизин хаара тудар дээш, улуг комплекстиг ажылдарны кылыр херек.
Тываның Баштыңы келир чылдың бюджединче иштики программаның акшаландырыышкынын улгаттырар ажылды амдыызында Саң-хөө яамызы-биле кады кылыр даалганы Көдээ ажыл-агый яамызының мурнунга салган. Ылаңгыя садып-саарар балыктаашкынны хөгжүдеринче, республиканың сугнуң биокурлавырын тодарадыр эртем-шинчилел ажылдарын чорударынче акша-хөреңгини салыр, ол ышкаш балык продукциязын болбаазырадыр цехтар ажыдар бодалдыг тус черниң сайгарлыкчыларынга грант деткимчезиниң хемчээлин көвүдедири көрдүнген. 2023 чылда балык болбаазырадыр завод азы цехти, база үнелиг балыктар үүргенезин алыр байлаң фермазын ажыдар айтырыгны өөренип көөрүн көдээ ажыл-агый ведомствозунга берген.
Владислав Ховалыг Балык ажыл-агый чөвүлелиниң хуралынга азы видео-харылзаа таварыштыр киришкен кожууннар удуртукчуларынга боттарының девискээринде балык ажыл-агыйының курлавырын экидир өөренип көөр даалганы берген.
«Ажыл-чорудулганы системажыдып, чада аайы-биле акшаландырарын санап көөр деп шиитпирледивис – деп, республика баштыңы балык ажыл-агый чөвүлел хуралының түңнелин бодунуң блогунда бижээн. – Балыктың бүрүн болбаазырадылгазы шуут чорбайн турар дивейн тур бис. Ыраккы Мөңгүн-Тайгада балык консервазын бүдүрүп турар. Ынчап кээрге, күчү-күштү мөөңнеп, өске кожууннарже ол арга-дуржулганы дамчыдар херек. Сөөктүг балыктарны – калбак балыкты (лещ), окунь база плотваны хөйү-биле болбаазырадыр. Хөлдерже байлаңнарны салыр, хөлдер-сугларже чедерин хандырар, шыгжамыр системазын организастаар, садып-саарылганың иштики рыногунга продукцияның хемчээлин көвүдедир дээн ышкаш айтырыглар чөвүлел хуралында көдүрүлген. Федералдыг акша-хөреңгини хаара тудары-биле эртемге үндезилээн ажылдарны регион деңнелинге кады чорудар».
Тайылбыр: Тывада үлетпүр балык тывыжын албан езузу-биле чорудуп турар чээрби хире сайгарлыкчылар квотаның 78 хуузун шиңгээдип, азы 105,32 тонна балыкты туткан. «Партнер» КХН, хуу сайгарлыкчылар - А.Г. Молчанов, А.А. Аракчаа база А.А. Тюлюш ону күүсеткен. Республиканың балык тывыштыг субъектилериниң чартыындан хөйү чүгле 1,5-ден 3 тонна балык тывар эвээш квоталыг.
Бөгүнде регионда балык болбаазырадылгазын алды организация чорудуп турар. Шагаан-Арыгда «Партнер» КХН биле «Ногаан» КБК балык котлеталарын, дырткан эъдин бүдүрүп, ыштап, хеңмелеп, доңуруп турар. Кызыл хоорайда хуу сайгарлыкчы А.О. Монгуш балыкты ыштап, хеңмелеп, доңуруп турар болза, Тоора-Хемде А.Г. Петухов балык эдин тырттып, ыштааш, доңургаш садып турар. А Эрзинде А.А. Аракчаа база балыкты чаагай кылдыр болбаазырадыр ажылдыг. Бо чылын Мөңгүн-Тайганың «Арзайты» КБК балык консервазы бүдүрер чаа цехти ажыткан.