Тываның Баштыңы: Тус черниң бараан бүдүрүкчүлеринге күрүне чагыы база ажылдаар ужурлуг

 Тываның эрге-чагыргазы республика иштинде күрүне болгаш муниципалдыг чагыгларны тус черниң бараан бүдүрүкчүлеринче база угландырар. Республика Баштыңы Шолбан Кара-оолдуң видеоконференция чурумунга эрттирген неделя санының аппарат хуралынга чагыглар дээш чижилгелиг демиселде боттуң компанияларынга база сайгарлыкчыларынга эки байдалды канчаар хандырарының дугайында чугааны чоруткан.

 Ооң бодалы-биле алырга, экономиктиг кризис үезинде күрүне чагыының системазы бизнести база көдээ ажыл-агый бүдүрүкчүлерин быжыглаарынга, чаа ажылчын олуттарны тургузарынга, республиканың бүдүрүкчү курлавырын сайзырадырынга кол аргаларының бирээзи болур болгаш апаар ужурлуг.  

 ТР-ниң Садып алыышкын адырында керээ системазын таарыштырар талазы-биле сайыт Юрий Килижеков республиканың чазаанга дыңнатканы, 2016 чылда садыглаашкыннарга тыва бараан бүдүрүкчүлериниң киржилгезиниң түңнелдери ындыг чугааны чорударынга чылдагаан болган. Сан-чурагайлардан алгаш көөрге, чагыг системазы регионга дээш шуут ажылдавайн турар. Эртен чылын Тываның сайгарлыкчылары күрүне садып алыышкыны-биле чүгле 35 млн. рубль акша түңүнге керээлерни чарган, ол дээрге республикага дээш көрдүнген, чылда барык 6 млрд. рубль ниити хемчээлдиг күрүне чагыының чүгле 0,6 хуузу-дур. 

 Специалистер күрүне садып алыышкынының рыногунда тыва бизнестиң аргажок үлүүн тайылбырлаар дээш хөй-ле чылдагааннарны айыткан. Оларның аразында – кым-бир кижиге чиигедилге бээр арга барык чок күрүне садып алыышкынының дугайында федералдыг хоойлунуң шыңгыызы, өске регионнарның бараан сөөртүкчүлери-биле чижилге тургузуп шыдавас тус черниң бараан бүдүрүкүчүлериниң боттарының кошкаа, ол ышкаш Тывада бүдүрүп турар барааннарының адының кызыызы болгаш оон-даа өске. 

 Чижээ, аъш-чем аймааның барааннарын садып алырының анализи республика чүгле хой эъди, сүт болгаш сүт продуктулары, ногааның каш хевири биле картошка-биле кызыргаарлаттынганын көргүскен. Тус черниң сайгарлыкчылары ол аъш-чем аймаа-биле чижири айтырыг адаанда болур. 2016 чылдың садып алыышкын арга-дуржулгазы чагып алыкчыларга барааннарны чедирериниң чугула негелделерин, продукцияның хемчээлиниң, чедирериниң хуусаазының болгаш шынарын хандырып шыдаваан. 

 Шолбан Кара-оол айыткан чылдагааннарның дыка хөйүнге чөпшээрешпээн. Күрүне садып алыышкыннарының дугайында федералдыг хоойлу-биле чөрүштүр, тус черниң бараан бүдүрүкчүлериниң сонуургалдарын камгалаар дээн тайылбыр ооң бодалынга дүүшпээн: «Эмнелгелерже чалаң сүттү эвес, а порошоктан кылымал сүттү бээрин кайы хоойлуда айытканыл?» 

 Күрүне садып алыышкынының дугайында хоойлунуң кол туружу садып ап турар продукицияның таарымчалыг өртээ болгаш шынарын тургузуп турарында, ол чүүл боттарывыстың бараан бүдүрүкчүлеривиске хамаарыштыр таарымчалыг политиканы тургузар херек дээрзин айтып турарынга Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол бүзүрелдиг. Республика девискээринге бүдүрген аъш-чем аймаа соңгаардан эккеп турар продукцияга бодаарга, өртек болгаш шынар талазы-биле ойнаштыг болур ужурлуг. «Федералдыг хоойлунуң шыңгыызындан бистиң күрүне болгаш муниципалдыг чагыкчыларывыс сүттү Тывадан каш-каш километр ырактан садып ап турары чаржынчыг. Ырактан эккелген сүт киир сөөрткен чарыгдалдарының өртээ-биле таарымчалыг-даа болган дижик. Чиик өртектиг бараанның шынары эки дээрзинге магадылал бар бе? А бир эвес республикадан соңгаар аар өртектиг продукцияны бир кижи шилип ап турар болза, хоойлуну каяа ажыглаарыл, мында коррупциялыг сонуургал бары илдең-дир» - деп республиканың удуртукчузу чугаалаан. 

 Сайыттар-биле чугаага киржир кылдыр албан-биле чалап эккелген бараан бүдүрүкчүлери Шолбан Кара-оолдуң даап бодаашкыннарын бадыткаан. ТР-ниң Кадык камгалал яамызының албан черлеринче сүт болгаш сүт продуктуларын чедирер конкурсту ойнап алган Чеди-Хөл кожуундан тараачын-арат ажыл-агыйның баштыңы Чечена Оюн ооң боду-биле таварышкан бергедээшкиннерниң дугайында чугаалаан.

 Оюннуң ажыл-агыйы эрткен чылын күрүне чагыының талазы-биле садыглаашкыннарга бир дугаар киришкеш, 2,6 млн. рубльге керээни чарган. Ону арай деп чедип алган. Бир дугарында, чагып алыкчы сүттү полиэтилен хаптарда савалаан турарын күзээн. Ийиде, сүт-биле кады, бичии стаканнарда хаптаан йогуртту база чаңгыс чагыгда айыткан болган. Ону күүседир дээш хептээр дериг-херекселди дарый садып, йогурт бүдүрерин база шиңгээдип четтиккен. А ол дээрге бараанның төнчү өртээн улгаттырарынга салдар чедирер немелде чарыгдалдар-дыр. 

 Ооң түңнелинде эгелеп чоруур фермер хөй эвес чагыгны хүлээп алгаш, бүдүрүлгезин улгаттырар инвестициялардан ойталаар ужурга таварышкан. Тывадан дашкаар эътти үндүр сөөртүрүнүң дорт керээлерин чарарынга республика чазааның дузазы болгаш грант деткимчези эвес болза, ажыл-агый улуг бергедээшкиннерге таваржып болур турганын Чечен Оюн демдеглээн.  

 Картошка болаш капуста садып-саарып турар тыва фермер Геннадий Кимниң күрүне садып алыышкынының системазында ажылының эрткен оруу элээн өөредилгелиг. Улуг чагыкчылар-биле ажылдаарынга тус черниң бүдүрүкчүлериниң шыдал чогунуң дугайында специалистерниң тайылбырын ол сойгалаан. Фермер эрткен чылга чедир дүжүдүн чиижең садыкчыларга рынок өртээниң чартыынга эвээштеп дужаап турган болза, эрткен чылын Кызылдың бюджет организацияларын хандырар конкурсту ойнап алгаш, керээни үспези-биле тарылга шөлүн улгаттырып, чүгле картошканың безин 600 тонна дүжүдүн алган. Ындыг болзажок садар ужурлуг 450 тонназының чүгле үш кезиин саарып алган. 

 «Күрүне садып алыышкын системазын канчаар организастаанының, боттуң бараан бүдүрүкчүлеринге кайы хире дузалап турарынга көскү чижектер бо-дур. Бистиң хүндүлүг сайгарлыкчыларывыс сайыттарны кээргеп, шыңгыы сойгалаашкынны бээринден туттунганын билир мен. Херек кырында байдал оон-даа таарымча чок. Республиканың экономиктиг хөгжүлде сонуургалдарын көдүрер дээш кызыткан бистиң бүдүрүкчүлеривисти-даа, бистиң төлевилелдеривисти-даа тоомчага албайн, күрүне садып алыышкыннары анаа-ла ынчаар эртип турары дыка хомуданчыг-дыр» - деп Тываның Баштыңы демдеглээн. 

 Байдалды өскертир дизе, федералдыг хоойлуже эдилге киирер дээн ышкаш күжениишкинниң ажыы чок деп Шолбан Кара-оол айыткан. Ведомство иштинде бюджет албан черлериниң удуртукчулары күрүне болгаш муниципалдыг чагыын салырда, республиканың бодунда ажылдап болгаш үндүрүглерни төлеп турар бараан бүдүрүкчүлериниң барааннарынга чагыгны кылып каарга-ла четчир. «Кым ону кылбайн турар ийикпе азы садыглажыышкындан тус черниң сайгарлыкчыларын ырадып, конкурс чагыында немелде негелделер-биле шаптараазыннарны тургузуп турар болза, оларның ол хөделиишкини чүге үндезилеттингенин ылап хынаар болза эки» - деп чазак даргазы күрүне садып алыышкынында хээлиленикчи чорук дугайында база катап сагындырган.

 Оон аңгыда, чагыг тургузар чурумну киирерин үе негеп келген деп Шолбан Кара-оол санап турар. Бир талада, бөгүнде байдал чүден дора: чаа чылдың бирги айы адакталган, республиканың чаңгыс-даа ведомствозунда, эът, хлеб, сүт болгаш өске-даа продуктуларга садып алыышкынның долу планы чок. Шак-ла ындыг байдал садыглаашкынны чылдың ортузунда азы төнчүзүнде ийикпе, азы керээни күүседиринге чедир чүгле каш ай, хонук артканда эрттирери шуут-ла чаңчыл апарган. Ооң түңнелинде чагыглар бүдүрүкчүлерге эвес, ону беш-он хол ажылдыр садып алган, бедик өртекке болгаш шынарга улуг магадылал берип шыдавас чиижең садыкчыга баары ол.  

 Өске талазында, күрүне чагыының чогумчалыг киржикчилери-биле «хол» чурумунга ажылдаар херек, чагыглар рыногун шиңгээдир оруктарның базым бүрүзүнге өөредир, тургустунуп кээр айтырыгларга харыыларны бээр, шупту ажык-кончааны болгаш чидиригни санаарынга дузалаар. «Сайгарлыкчылар-биле дыка хөй ужуражып турар болгаш, оларның дыка хөйү, ылаңгыя суурда, көдээ ажыл-агыйында кижилер кара эртенден караңгы кежээге чедир ажылдап кээр карак кызыл ажылчыннар деп билир мен. Оларның дыка хөйүнге электроннуг хол үжүүн алгаш, садып алыышкын порталынга бүрүткедири – керээни чарарындан эгелээш продукцияның сертификадынга чедир хамык ажылдарны кылырын чугаалаваска-ла, улуг айтырыг-дыр. Ындыг кижилерни холундан чедип алгаш, бир-ийи катап эдертип, айтып бээр болза, оон соонда боттары чоруй баар» - деп Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол чугаалаан.  

 Республиканың Баштыңы ТР-ниң Күрүне садып алыышкын яамызы биле Экономика яамызы кады демниг ажылдаарын сайыттарга чагааш, федералдыг хоойлу-биле юридиктиг чөрүлдээ чок ажылдаарынга күрүне садып алыышкын рыногунда тус черниң бараан бүдүрүкчүлериниң мурнады боттандырыр туруштарын хандырар удуртулга шиитпирлериниң төлевилелдерин тургузуп, аңаа киирерин онааган. Бистиң бүдүрүкчүлеривиске күрүне чагыын алырынга таарымчалыг байдалдарны тургузар дээш, кандыг-даа хоойлуларда оруктар-биле аргаларны тывар апаар бис. Тываның бодунуң бүдүрүп турар шупту чүүлдери ынаар кирер ужурлуг» - деп, ол айыткан.