«Оруктар дээш четтирдивис…»

Кайы-даа девискээрниң чүү хире экономиктиг шыдал-быралыының бир демдээ – оруктар. Оруктарның шынары кайы-бир девискээрде эки болза, аңаа барган кижилер ук черниң чурттакчы чонунуң амыдырал-чуртталгазы шымбай-дыр деп бодаар. Орус улустуң «Хевин көрүп уткуур, угаанын билип үдээр» деп үлегер домаа бар болгай. Орук база чер-чурттуң «хевиниң» бир янзы хевири боор ышкаш-тыр ийин, але. Тыва биле Россияның чаңгыс демнежилгезиниң 100 чылынга белеткенип, ону демдеглеп эрттиреривис 2014 чылда төөгүлүг байырлалга хөй аалчылар келир. Ынчангаш оруктарывыстың эки шынарлыг, көрүштүг боору база кончуг чугула.

Бистиң республикавыста оруктарже, оларны чаартырынче, машина-балгаттыг болгаш чадаг кижилерниң оруктарга аргыжарының эптиг база айыыл чок болурунче кичээнгейни салып турар. Ооң чижээ — «Тыва Республикага орук ажыл-агыйын 2012-2014 чылдарда хөгжүдериниң» тускай сорулгалыг республика программазын ажылдап кылганы. Бо программада салган сорулгалар езугаар алырга, Тывада автомобиль оруунуң 24,219 километрниң чаа участоктарын, оруктарга ниитизи-биле 163 метр узун дурттуг көвүрүглерни, үш паром кежиглериниң эрик кыдыының бедигээш чаактарын тудар, 42,658 километр орук участоктарын чаартыр, 24,243 километр орук участоктарының капитал септелгезин чорудар, Улуг-Хемни кежир Кызыл хоорайда көвүрүгнү септээр дээш, оон-даа өске кылыр ажылдар-ла хөй.

Республиканың иштинге доктаамал ыңай-бээр машиналыг чоруп турар чолаачыларга сөөлгү чылдарда оруктарның шынары шору экижээн деп чүве көскү. Чижээлээрге, 2011 чылда Тывага болган чер шимчээшкининден үрелген, черле ынчаш септээр үези келген Улуг-Хемни кежир Кызыл хоорайда көвүрүгнү септеп каанын чон билир. Чаа-Хөл суурда хөй автомобиль шимчээшкинниг төп кудумчуну, Арыг-Yзүү суурже кирер орукту септээн. Кызыл биле Тээли аразынга машиналыг аргыжып турар кижилер ооң мурнунда оңгул-чиңгил чыткан орук девискээрлерин дескилеп септээнин, бети дизе-ле, оңгарларны чамап каанын эскерген боор. Чижээлээрге, Кызыл кожууннуң Оттук-Даш суур биле Кызыл хоорай аразында орук оңгул-чиңгилдиг болгаш, аңаа дүрген чорууру айыылдыг турган. Бо орукту септээн соонда аңаа машиналыг элээн дүрген халдып болур апарган. Сөөлгү чылдарда экижидир септээн орук участоктарын ам-даа уламчылап санап болур. «Тыва Республикага орук ажыл-агыйын 2012-2014 чылдарда хөгжүдериниң» тускай сорулгалыг республика программазында айыткан Кызыл – Ак-Довурак автомобиль оруунуң 78-82 километр, 222-229 километр участоктарын септээри, Бай-Хаак – Балгазын автомобиль оруунуң 4 – 20 километр участогун чаартыры, Абакан – Кызыл автооруктуң Кызыл хоорайже кирер участогунуң капитал септелгези дээн ышкаш өске-даа ажылдарны 2014 чылда кылыптар болза, оруктарывыстың шынары улам-на экижиир, аргыжарывыс дүрген, оон-даа айыыл чок апаар боор.

Калинин кудумчузунга улаштыр үстүкү автотрассаны Кызыл кожууннуң төвү Каа-Хем суурга чедир болгаш ону өттүр тутканы республиканың найысылалынга автомобиль-биле аргыжылганы эптиг болгаш айыыл чок, шалыпкын болдурган. Хоорайдан бо трассаже кирер Суворов, Интернациональная, Карбышев дээш, өске-даа кудумчуларның баштарында белдирлерге светофорларны тургусканы автомобиль озал-ондаан дыка эвээжеткен. Каа-Хем баар чолаачылар улуг орукче үне бээр аргалыг апаарга, хоорай иштинге кудумчуларга Каа-Хемче угланыышкынныг шимчээшкинде машиналарның саны чайгаар кызырылган. Чижээлээрге, хайым шимчээшкинниг Интернациональная кудумчузундан бо улуг орукче үнери кончуг айыылдыг, ынаар үнүп алыр дээн чолаачылар 10-15 минута чыгыы манап азы дүрген үнер дээш чамдыкта озал-ондакка таваржып турган болза, ам светофорнуң өйлээшкини-биле шөлээн үнүп болур апарган. Бо трассаны чаартканы найысылалывыстың мурнуу талазын дыка каастаан. Бо улуг оруктап машиналыг чоруурга, чүгле дүрген болгаш эптиг эвес, харын-даа чоргааранчыг деп чугаалап болур.

Yстүкү трасса, ооң тудуунуң болгаш найысылалга шимчээшкинни организастаарынга чүү хире улуг ужур-дузалыг болганын бижип, чугаалап шаг болган бис. А бо Кызыл хоорайның иштинде кудумчуларда оруктарны чаартканы, ооң чүү хире ажыктыг болганы барык эскертинмейн артып калган. 300-400 метр орукту безин чаартыр тудуп, асфальтылап каарга, эң ылаңгыя хоорайны эки билир чолаачыларга дыка эптиг. Чижээлээрге, Оюн Күрседи кудумчузунда республика эмнелгезинден мебель фабриказының чанында долгандырыглыг орук белдиринге чедир участокту асфальтылап каарга, бо кудумчуга дорт аргыжар арга тыптып келди. Ооң мурнунда бо участок даштыг, довурактыг, асфальт чок чыдырда, ында чурттап турар кижилерден өске чолаачылар болап аргышпас турган. Ам амыр, республика эмнелгезинден тудуг материалдарының садыгларынче дорт халдып чоктай бээр. Бо орук участогунга чедир Титов кудумчузунуң бажында кезек черни асфальтылаптарга, медицина колледжизи, мооң мурнунда «555» деп адаттынып турган садыг чоогу баар дээн чолаачылар, долганып-дескинип чорбас, дорт халдып үне бээр аргалыг апарганнар. Кайы-бир кудумчунуң оруун чаарты септеп, асфальтылап каарындан ол кудумчуга садыгларның, улуг эвес бүдүрүлгелерниң тургустунары кончуг хамааржыр деп чүвени база-ла Оюн Күрседи кудумчунуң чижээнден көрүп болур бис. Бо кудумчунуң оруу багай чыдырда аңаа каш-ла санныг борбак садыглар турган. Ооң оруу экижий бээрге, аңаа ажыглал чок турган бажыңнарга садыглар, кафелер, шашлык быжырар черлер, машиналар септээр болгаш чуур улуг эвес хууда бүдүрүлгелер тыптып келди. Кызыл хоорайның кудумчуларының оруктарының улуг эвес септелгези безин ажыл-херээвиске, амыдырал-чуртталгага база ажыктыг салдарлыг боор-дур. Оруктарывыс экижиирге, шыдал-быравыс база чүгээртеп турар ышкаш-тыр.

Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол М-54 автомобиль магистральдың угланыышкынын Кызыл хоорайдан республиканың төп кожууннарын таварты Россия биле Моол кызыгаарында Хандагайты — Боршоо эрттирилге пунктузунга чедир өскертирин саналдааш, Россияның Президентизиниң деткиишкинин алган. Амгы үеде бо саналды херек кырында ажыл-херектерже шилчидер талазы-биле ажылды республиканың удуртулгазы чорудуп турар. Бир эвес ол боттаны бээр болза, республика иштинде автомобиль оруктарының тудуунуң болгаш чаартылгазының айтырыгларының чамдыызын шиитпирлээриниң аргалары тыптып кээр. Ынчан бис база «Оруктар дээш четтирдивис, Владимир Владимирович!» деп Тываның улуг оруунга чарлап бижип, өөрүп четтиргенивисти Россияның Президентизи Владимир Путинге илередир-даа чадавас бис.

Шаңгыр-оол Монгуш.

"Шын" солун