Тываның Баштыңы – бистиң регионнарның хөгжүлдезиниң шимчедикчи күжү «Енисейниң Сибири» төлевилел апаар

Апрель 12-де XV Красноярскиниң экономиктиг форуму ажылын эгелээн. Чылдың-на Красноярскиниң экономиктиг форуму чурттуң регионнарының аргаларын көрүп база өзүлдениң точкаларын калбаа-биле организастап, экономиктиг хөгжүлдезиниң стратегиязын ажылдап кылырынга улуг үлүгнү киирип турар. Маңаа регион, российжи база делегейниң экономиктиг хүн айтырыының чаа сорулгалары болгаш угланыышкыннары хевирлеттинер. Бо экономиктиг форумнуң болгаш Тыва Республиканың төлевилелдериниң дугайында шуулганның башкарыкчы киржикчилериниң бирээзи - Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол-биле чугаалаштывыс.  

– Чурттуң девискээрлериниң аразынга болгаш күрүнелер деңнелинге кады ажылдажылганы делгемчидер төлевилелдер боору чугаажок. Чижээлээрге, бистиң даштыкыда партнерларывыс Азия-Оожум океан девискээриниң чурттары дээн ышкаш. Ол ышкаш Сибирь федералдыг округтуң регионнарын эң дээштии-биле каттыштырарынга дузалыг, идегелдиг болгаш ажыктыг экономиктиг харылзааларны тургузарын магадылап шыдаар төлевилелдер. Форумнуң программазында ындыг төлевилелдерге ооң организакчыларының болгаш киржикчилериниң кичээңгейи кол боору чугаажок.  

– Красноярскиге хол үжүү салыр дугуржулгаларның аразында «Енисейниң Сибири» төлевилел бирги черде турар. Красноярск край, Тыва болгаш Хакасия республикаларның аразында дугуржулгалар болгаш төлевилелдер форумнуң кол болуушкуну деп санаар мен. Төлевилелдер Сибирь регионнарының хөгжүлдезиниң угланыышкыннарын болгаш технологияларын алгыдарының база аразында дүүштүрериниң модели деп, бистер, ооң киржикчилери санап турар бис. Ооң бир сорулгазы - Моол болгаш Кыдат-биле садыг-экономиктиг харылзааларны калбартыры. «Енисейниң Сибири» төлевилел чоокку үеде Россияның чөөн угланыышкынныг хөгжүлдезиниң шимчедикчи күжү апаарының бүгү барымдаалары бар. Барыын күрүнелерниң талазындан кызагдаашкыннар улам-на күштелип, российжи экономиктиг инициативаларның болгаш төлевилелдерниң оруунга «демир көжегени» тудуп турда, ол стратегтиг ужур-дузалыг боор. 

Бо хөй талалыг кады ажылдажылгада Тываның ролю ийи талалыг. Бирээде, бистиң республикавысты «ажыттынмаан үүже» деп санап турар, ооң девискээринде болгаш черинде Менделеевтиң таблицазында кирген шупту бүдүмелдер бар. Оларның улуг болгаш биче он ажыг, аразында федералдыг чергениң, курлавырларын дилеп тыпкан. Ол дээрге – алдын, мөңгүн, чес, мөңгүн-суу, молибден, коргулчун, цинк, кобальт, никель, ак-демир, литий дээш өске-даа казымал байлактар. Республиканың хөмүр-даш курлавыры дыка улуг, эксперттерниң санааны-биле алырга, металлургияга эргежок чугула «ж» марканың 16 миллиард тонна коксталып чыдар хөмүр-даш. Бедик орулгалыг бүдүрүлгелерни тургузарынга ажыктыг боор минералдыг чиг-эт-биле Тыва байлак. Инвестицияның улуг төлевилелдери чедиишкинниг сайзырап турар, ында даштыкы компанияларның киржилгези база бар. 

Ийиде, бистиң географтыг байдалывыс дыка таарымчалыг. Картаже көрүптерге-ле, Тыва Чөөн чүкче харылзаа болгаш транспорт оруунуң белдири деп чүве дораан-на көскү. Россияның европейжи, төп болгаш чөөн девискээрлери Европа, Азия-Оожум океан чурттары-биле харылзажырының транспорт болгаш логистика инфраструктуразы-дыр. Сибирьниң барыын болгаш төп девискээринде Новосибирск биле Красноярск, чөөн талакы девискээринде Иркутск транспорт оруунуң белдирлери-дир. Забакайлье болгаш Ыраккы чөөн чүк тавартыр Азия-Оожум океан чурттарынче үнүп болур. Тываны таварты транспорт оруктарын тудуп, бо системаның ажык-дүжүүн, ам-даа улгаттырып болур. Россия, Моол болгаш Кыдат аразынга демир-орук, автомобиль болгаш ужар-чүүл харылзаазын Тыва мурнуу чүк талазындан тудуштуруп болур. 

Бо «транспорт картазын» бистер сөөлгү чылдарда кончуг хынамчалыы-биле сайгарып, транспорттуң чаа инфраструктуразының талазы-биле боттарывыстың саналдарывысты болгаш төлевилелдеривисти федералдыг болгаш регионналдыг деңнелдерге бурунгаарладып келдивис. Транспорт логистиказының чаа схемазы «Енисейжи Меридиан» деп аттыг. Амгы үеде бар транспорт оруктарын меридиан аайы-биле немей тударының болгаш алгыдарының дугайында чугаа чоруп турар. Ооң иштинде Транссибтиң арга-шинээниң дугайында база. Ажыы-биле чугаалаар болза, Евразияның экономиктиг девискээриниң транспорт инфраструктуразын Сибирьниң мурнуу-чөөн талазынга тургузарының дугайында. "Азияже кирериниң чаа хаалгазы" деп Тываны анаа эвес адап турар апарган болгай. Өскээр чугаалаарга, бистиң төлевилеливис мээң өңнүүм болгаш коллегам, Красноярск крайның губернаторунуң албан-хүлээлгезин күүседип турар Александр Усстуң ажылдап кылганы «Енисейжи Меридиан» мегатөлевилелдиң бир кезээ-дир.  

– Шынап-ла, Красноярскиниң экономиктиг форумунга сайгарар чүүлдерниң хөй кезии Россияның болгаш Сибирьниң транспорт хөгжүлдезиниң стратегиязының айтырыгларының дугайында. Бо талазы-биле кандыг төлевилелдер эң чугула деп бодаар силер?  

– Республика Россияның кызыгаар региону болгаш, Азия-Оожум океан девискээриниң чурттарынче российжи садыг оруунуң Сибирьде хаалгазы «Енисейжи Меридиан» мегатөлевилелдиң бир кол киржикчизи Тыва-дыр. Аңаа барымдаа Кызыл – Курагино демир-орук, ооң ачызында орук муң-муң километр кызырлы бээр. Моолдуң болгаш Кыдаттың демир-орук четкилеринге кожуптарга, бо орук Россиядан Азия-Оожум океан девискээриниң чурттарынче эң кыска орук апаар. Транссибтиң тыва угланыышкынын тударын 2018 чылдың күзүн улам дүргедедир деп планнап турар.  

Транспорт инфраструктуразын комплекстиг хөгжүдери, кызыгаар таварты садыглажыышкынны алгыдары, СФО-нуң регионнары-биле янзы-бүрү социал-экономиктиг угланыышкыннарга кады ажылдаары бо төлевилелде көрдүнген. Регионнар аразының болгаш оон-даа улуг транспорт маршруттарынга Тываны кожары – экономиканы сайзырадырының чаа шынары, ооң чурттакчыларының чаагай чоруунуң улам экижиири-дир, а ол дээрге чаа инвестицияларның кирери, садыг бажыңнарын болгаш чүъктерни чурт иштинге болгаш оон дашкаар сөөртүрүнүң, сайгарарының, шыгжаарының логистика төптерин тудары дээш, өске-даа ачы-дузаның болгаш сервистерниң тыптыры-дыр. 

Ооң түңнелинде чүгле киржикчи регионнарга эвес, а бүгү Сибирьге болгаш Россияга ниитизи-биле экономиканың тектониктиг шимчээшкини болур. Чижээлээрге, Кызыл – Курагино демир-орукту Кыдат «Чаңгыс куржаг – чаңгыс орук» төлевилелинге Торгу оруунуң сибирь участогунуң бир кезии кылдыр көрүп турар. Моол база уткуштур чоруп орар, австрийжи инвесторларның киржилгези-биле Улан-Батор – Эрденет демир-оруктуң тудуу эгелээн. Ам шупту чүве бистиң шалыпкынывыстан, хүлээп алган шиитпирлеривисти дүрген болгаш шынарлыг боттандырарындан хамааржыр.  

2016 чылдың июнь айда Россияның, Моолдуң болгаш Кыдаттың удуртукчуларының Ташкент хоорайга ужуражыышкынынга Россия – Моол – Кыдат экономиктиг коридорну тургузарының программазын бадылаанын сагындырайн, ында Тываны таварты ийи транспорт төлевилелин боттандырары база көрдүнген. Ол дээрге «Барыын демир-орук коридору» (Курагино – Кызыл – Цаган-Толгой – Арц-Сурь – Кобдо – Такешкен – Хами район – Чанцзи-Хуэй автономнуг округ – Урумчи) болгаш «Соңгу демир-орук коридору» (Курагино – Кызыл – Цаган-Толгой – Арц-Сурь – Овот – Эрденет – Салхит – Замын-Удэ – Эрлянь – Уланчаб – Чжанцзякоу – Пекин – Тяньзинь). Программаны боттандырарынга хамаарыштыр үш таланың чугаалажыышкыннары Пекин хоорайга бир чыл соңгаар болган. Россия биле Моол «Соңгу демир-орук коридору» деп чугула төлевилелди саналдаан. 2017 чылдың август айда Москвага үш таланың эксперт чөвүлелинге элээн каш төлевилелдерни сайгарып көрүп турда, хөгжүлдениң Азия банкызы «Соңгу демир-орук коридору» төлевилелге 3 миллиард долларны киирерин дугайында дыңнаткан. 

– Красноярскиге болур, «Россия Федерациязының транспорт стратегиязы – инфраструктураны сайзырадырының чаа аргалары» деп, РФ-тиң транспорт сайыды Максим Соколовтуң эрттирери «төгерик столга» силерниң делегацияңар киржир. Тываның транспорт портфелинде авиа болгаш автотөлевилелдер бар болгай…  

– Ийе, бар. Чүгле демир-орук тудуу эвес, автомобиль болгаш авиакоридорлар-биле холбаштыр комплекстиг транспорт инфраструктуразын тударының дугайында чугаа чоруп турар. Оларның аразында кончуг чугула транспорт төлевилелдери: «Красноярск – Абакан – Кызыл – Хандагайты – Улангом – Ховд – Урумчи» таварты автомобиль коридору, ооң-биле холбаштыр «Хандагайты – Боршоо» автомобиль эрттирилге пунктузун чаартыр дериири болгаш аңаа хөй талалыг эрттирилге пунктузу чергелиг статусту тыпсыры. Кызылда ужар-чүүл белдири. Аэропорт комплекизиниң чаартылгазы амгы үеде дооступ турар. Кандыг-даа хевирниң авиалайнерлери хонуп болур чаа дилиндектиң тудуун дооскан. Чырык медээзиниң дериг-херекселин тургузары арткан. Дараазында базым – бистиң аэропортту делегей чергелиг аэропорттар даңзызынче киирери болгаш хөй талалыг эрттирилге пунктузун ажыдары.  

«Тываның хүн айтырыы» деп адааныңар чүүлдерде чүгле транспорт биле логистика эвес, регионнар аразының чугула энергетика төлевилелдери база бар. Тываны таварты Россиядан Моол болгаш Кыдатче Саян-Шушенск ГЭС-тиң электри энергиязын дамчыдар энергокөвүрүгнү тудары. Красноярскиге форум үезинде Россияның энергетика яамызының төлээлери-биле ужуражыышкын планнаттынган, аңаа Моолдуң энергия хереглелин хандырар талазы-биле саналдарны чугаалажып көөр. Бо айтырыгны база «Европа, Азия – Россия таварты транзит» деп «төгерик столга», «Россия биле Кыдат: садыг-экономика болгаш инвестицияга кады ажылдажылганың чидиг айтырыглары болгаш келир үези» деп секцияның ажылының үезинде допчу сайгарып көөр. 

Ниитизи-биле, бо төлевилелдерни боттандырары Азия-Оожум океан девискээриниң чурттарының рыногунче үнериниң, ында кончуг улуг садыг болгаш бүдүрүлге четкизинче кирериниң, Россияның экономиктиг туружун быжыглаарының немелде аргаларын Сибирьниң регионнарынга бээр. Россияның мурнуу-чөөн талазында кожалары Моол биле Кыдат ындыг янзылыг төлевилелдерни кады боттандырарынга сонуургалдыг.  

- Шолбан Валерьевич, Тываның эрге-ажыктарын федералдыг деңнелге болгаш регионнар аразынга идепкейлии-биле бурунгаарладып турар-дыр силер. «Енисейниң Сибири» база «Енисейжи Меридиан» ышкаш улуг төлевилелдерни боттандырары бедик деңнелге деткимче чокка берге боору чугаажок. Ында байдал кандыгыл? 

– Федералдыг төп-биле сырый харылзаалыг ажылдап турарывыс чугаажок. Кол чүүл – Владимир Владимирович Путин, чоокта чаа Красноярскиге чорааш, «Енисейжи Меридиан» төлевилелди деткээн.  

Республика сөөлгү каш чылдарда федералдыг деңнелде кол структуралар-биле билчилгелиг ажыл-агыйжы харылзааны тургузуп апкан. Дыка хөй удуртукчулар-биле таныжар болгаш, ажыл-агыйжы болгаш эш-хуу хамаарылгалар бар. Федералдыг яамыларның талазындан, Федерация Чөвүлелиниң, Күрүне Думазының удуртулгазындан улуг деткимчени алган мен. Каш хонуктар бурунгаар, Москвага, Күрүне чөвүлелиниң чижилгени хөгжүдеринге деткимче көргүзер талазы-биле хуралынга киржип чорааш, "Чаңгыс демниг Россия" фракцияның удуртукчузу Сергей Неверов база Күрүне Думазының даргазының бирги оралакчызы, бюджеттер аразында хамаарылгалар айтырыгларының талазы-биле үш талалыг комиссияның бир даргазы Александр Жуков-биле ужураштым. Бюджет хевирлээрде "модель аргазынче" шилчээни-биле холбаалыг, Тывага белен эвес айтырыгларны чугаалаштывыс, ол эки түңнелдиг болган.  

Күрүнениң удуртукчузунуң деткимчези бистиң шуптувуска кончуг чугула. Бистиң ат-сураглыг чаңгыс чер-чурттуувус, камгалал сайыды Сергей Шойгунуң кичээнгейин болгаш деткимчезин аажок үнелээр бис. Ол Тывада эң хүндүлүг кижи-дир. Сергей Күжүгетович Тывага бо-ла кээр, “президент дыштанылгазының” үезинде Владимир Путинни ыяап-ла үдеп чоруур. Камгалал сайыды төрээн регионунуң хөгжүлдези дээш дыка хөйнү кылып чоруур. Бир чижекти чугаалайн: 2015 чылда сайыт Тывага 55-ки аңгы дагжы мотоадыгжы бригадазын тургузар дугайында шиитпирни хүлээп алган. Улуг шериг кезээн тутканы-биле, ачы-дуза адыры, херек инфраструктура хөгжээн. Улуг-Хемни кежир көвүрүг, чаа школалар болгаш уруглар садтары тудары планнаттынган. Чүс-чүс, муң ажылчын олуттарны ажыткан, чурттакчы чоннуң болгаш бюджеттиң орулгазын көвүдеткен. Эки акша-шалыңныг, ийи муң хире шериглиг, хандырып турар структуралыг мотоадыгжы бригада республика бюджединче үндүрүг кылдыр хөй акша-хөреңгини киирип турар.

Президентиниң СФО-да бүрүн эргелиг төлээзи Сергей Меняйло-биле ылап-ла эки харылзаалар тургустунган, тыва инициативаларга шыңгыы деткимчени ол көргүзүп турар. Бо чылын мени регионнар аразының “Сибирь чөпшээрелгези” ассоциацияның даргазынга соңгуп алганнар. Ынчангаш Тываның харыысалгазы онзагай апарган. «Енисейниң Сибири» төлевилел СФО-нуң регион бүрүзүнүң эрге-ажыктары-биле дүүштүнген болур ужурлуг. Бүдүрүлге, транспорт, энергетика, харылзаа инфраструктуразы адырларының хөгжүлдезиниң талазы-биле бистиң планнарывыс эгезинден-не кол болуру чугула. Федералдыг деңнелде бистиң регионнарның эң чугула айтырыгларын база чөөн чүк экономиктиг эштежилге чорудуу-биле Россияның сонуургалын бурунгаарладырынга немелде шимчедикчи кылдыр КЭФ биле МАСС-тың шупту аргаларын губернатор коллегаларым-биле кады ажыглаарын кызыдар бис.  

Тыва таварты Моолче чырык энергиязын киирер арга моол таланы сонуургадып, Моолдуң Президентизи Халтмаагийн Баттулганың деңнелинге сайгарып чугаалашкан. Эрткен чылын Чөөн чүк экономиктиг форумунуң үезинде ужураштывыс. Чугула инфраструктура төлевилелин боттандырар ниити билиишкинниг болгаш сонуургалдыг болдувус. Селенга хемниң адырынга Моол ГЭС-ти тударынга көөрде, бистиң сүмелээнивис энергетика көвүрүүнүң төлевилели эки деп, эксперттер демдеглээн. Ынчан Байкал хөлден экологтуг айыыл чайлай бээр. «Енисейниң Сибири» төлевилелди Евразияның экономиктиг комиссиязы деткииринге идегел бар. Евразияның экономиктиг эвилелинде Россия 2018 чылда даргалап турары – бүгү Евразияның экономиктиг эвилелиниң улам быжыгарынга немелде идигни бээр инициативаларны эгелээриниң эң эптиг үези-дир.  

– «Енисейниң Сибири» төлевилел алызында Сибирьниң болгаш бүгү Россияның мегатөлевилели ышкажыл? Тываже инвестициялар-биле байдал кандыгыл?  

– Багай эвес деп санаар мен. Ам дээрезинде оруктуң эгезинде бис. Беш улуг инвестиция төлевилелдерин Тывага боттандырган түңнелинде, үлетпүр бүдүрүлгезиниң хемчээли 2017 чылга чедир 33 катап улгаткаш, 27380 млн. рубль түңнүг болган. Деңнээр болза, 2000 чылда 830 млн. рубль. Казымал байлактарның чаа черлерин ажыглалга киирген соонда, чүгле хөмүр-дашты безин казып алыры үш катап көвүдээн – 523 муң тоннадан 1,5 млн. тоннага чедир. Совет үеге деңнээрге, ол хөй. Тургустунган бүдүрүлгелер экономиканың өске адырларын хөгжүдер аргаларны берген. Чижээлээрге, сөөлгү чылдарда электри энергиязын бүдүрери 50 млн. кВт/шактан 101 миллионга четкен. Инвестицияның беш компаниялары бөгүн бар: “Лунсин” КХН, “Тардан Голд” КХН, “Межегейуголь” хөмүр-даш компаниязы, Тываның даг-руда компаниязы база Тыва энергетика-үлетпүр компаниязы. Шупту инвестициялар он-он миллиард рубль хемчээлдиг. Чижээлээрге, 2014-2017 чылдарда инвестицияларның ниити хемчээли 19 млрд. рубль болган, төлээн үндүрүглерниң хемчээли – 1,677 млрд. рубль. Удавас чамдык компаниялар бодунуң долу күчүзү-биле ажылдап эгелээр, республиканың социал-экономиктиг байдалынга, бюджетче киирилделерге, чаа ажылчын олуттарны ажыдарынга салдарлыг. 

– Тыва аграр региондан чоорту күрүнениң кол стратегтиг чөленгиижи апаар хевирлиг. Мында инвестиция төлевилелдерин боттандырып, транспорт болгаш энергетика коридорларын тудуп турар. Ындыг дүрген хөгжүлде тус черниң чурттакчыларының шаг-төөгүден чаңчыккан амыдыралынга багай салдарлыг боор деп сезик чок бе?  

– Тываның төөгүзүнүң чаа арнын ажыдып турар бис, ооң-биле бистиң национал азы культурлуг сүзүүвүске айыылды тургузуп турарывыс эвес-тир. XXI векте чурттап турар бис, бистиң республикавыста байлактар хөй, оларны билдилии-биле ажыглаарының эки аргаларын бистиң кижилеривис билип алыксап турар. «Енисейниң Сибири» төлевилел ышкаш мегатөлевилелдерни боттандырары угаан-сарыылывысты быжыглаар, бистиң төөгүвүстүң эрте-бурунгу үезинден артып каан күжүвүстү улам хандыр медереп билир арганы биске бээр. Тывавыстың кайгамчыктыг бойдус-чурумалын болгаш культуразын ажыглаары белен апаар. Бисте куруг ховулардан эгелээш, меңгилиг дагларга чедир, бойдустуң каш янзы зоналары шупту бар. Тываның бот-тускайлаң катаптаттынмас культуразы делегей брендизи апарып, делегейниң чурттарындан хөй санныг үнелекчилерниң кичээнгейин хаара туткан. 

Ам дээрезинде шаптыктыг чүүл – транспорт харылзаазының кошкаа. Чижээлээрге, чаагайжыттынган аалчылар бажыңнарын, амгы үениң эң сайзыраңгай турисчи инфраструктуразын тудуп, тус черниң продукциязын, белектерни, ус-шеверлерниң кылган чүүлдерин аалчылар сонуургаар кылдыр, эки шынарлыг бүдүрер болза, тываларның чаңчылчаан чуртталгазынга ажыктыг боор. Национал культураның улам хөгжүүрүнге идигни ол бээр.  

Культура камгалаттынып артып кагзын, салгалдан салгалче дамчып чорзун дээш, аңаа чаа чүүлдерни сиңирер ужурлуг болгай. Чүгле массалыг азы черлик туризмни деткиир эвес, тодаргай турисчи продуктуларга болгаш маршруттарга үндезилеттинген туризмни сайзырадырын планнап турар бис. Этнокультураның, кадыкшыл экижидериниң, аян-чорук кылырының, аңнаарының дээн ышкаш. Бай-шыдалдыг кижилер келзин, бистиң хуулгаазын аялгаларывысты, сыгыдывысты дыңназыннар, амданныг национал чемивисти амзазыннар, кайгамчыктыг агаар-бойдузувусту магадазыннар, аңназыннар, балыктазыннар, ол үеде таарымчалыг байдалдың ачы-дузазы-биле хандыртынган болзуннар. Келир үеде Тыва биле туризмниң уткалары дөмейлешкек апаар деп санаар-дыр мен.