Тываның Баштыңы ПМЭФ-2019 үезинде «Московский комсомолец»-ке аалдап четкен

1944 чылда ССРЭ-ниң составынче кирген, Россияның эң аныяк регионнарының бирээзи болур республика чеже-даа ыракта болгаш берге инфраструктура байдалдыг-даа болза, социал болгаш экономиктиг көргүзүглери-биле РФ-тиң өске регионнарындан дудак чок хөгжүп олурар. Регионнуң удуртукчузу республикада чидиг айтырыглар дугайында «МК»ның корреспондентизинге чугаалаан. 

— Херек кырында эки чүүлдеривис дыка хөй. Тыва Азияның төвүнде чыдар. Дыка көвей кижилер бистиң республиканы Азий дип-биле холбаштырып көөр. Чүге дизе бо девискээрге дыка хөй чоннарның: скифтер, түрктерниң өгбелери чурттап чораан, моол империязының база амгы Россияның төөгүзү тудуш. Сибирьниң күчүлүг хеми моон ужуун алган. Географтыг туружу-биле база солун. Улуг чурттуң кызыг-кызыгаар региону. Россияның Чазаа девискээрлер делгемнерин хөгжүдер дээнин билир силер. Ындыг девискээрлер бистиң чуртувустуң стратегтиг чугула кезээ деп документиде айыткан. Тываның чурттакчы чонунуң 46 хуузу – көдээде. Шаг төөгүден бээр олар малын малдап, тодуг-догаа чурттап чоруур. Мал ажыл-агыйының ачызында бистер ужур-чаңчылдарывысты, езулалдарывысты болгаш дылывысты кадагалап камгалап алган бис. Бистиң улуг бөмбүрзээвисте кижи буду баспаан черлер ховар арткан деп санаар мен. Тывада шупту чүве ол-ла хевээр кадагалаттынган. Бодувустуң өнчү-байлаавысты бодамчалыг башкарар бодалдыг бис. Бистиң чуртувустуң онзагай каазын көрүп, шыпшыңны үнелеп билир кижилер маңаа келирин күзеп турар бис. Айтырыгның ол бир талазы-ды

Дүрген хөгжүлделиг регион болур дизе, инвестицияга сонуурганчыг девискээр болур ужурлуг. Чамдыкта мээң чаңгыс чер-чурттугларым инвестициялар биске херек чок, өгбелеривис канчап чурттап чорааныл, ынчаар чурттаар бис чугаалай бергилээр. Ол шын-дыр деп шыдавас мен. Бөгүн бистиң ажы-төлүвүс амгы үениң школаларынга өөренир ужурлуг. Университеттерге эки билиг-мергежилди чедип алыр херек. Амыдыралывыс амгы үениң негелделинге дүүшкен турар ужурлуг. Ол шупту акша-төгерик айтырыы апаар.  

Тыва дээрге Менделеевтиң таблицазы кирген “хааглыг аптара-дыр”. Кокстуг хөмүр-даштың байлак чыдыны бисте бар, чылда-ла 700 млн ажыг тонна хөмүрнү Кыдатче үндүр сөөртүп турарывысты чугаалайн. Вольфрам дээн ышкаш ховар эртинелерлиг черлеривис бар. Оон-даа өске чугула херек элементилерни адап болур мен. Вольфрамдан батарейкалар кылып, энергия камналгазында ажыглап турар. Бүгү делегейде вольфрам курлавырының 10 хуузу бисте шыгжаттынган. Тыва старттың эгезинде турар дээри, шын. Ам ол бүгүнү чараштыр ажыдар дизе, транспорттуң чедингирин шиитпирлээр апаар. Бо чылын демир-орук тудуу эгелээр боор, президент ону деткээн. Чоокта чаа Тываның найысылалынга Россияның Чазаандан шупту ведомстволарның киржилгези-биле улуг хурал болуп эрткен. Инвестиция үе-чадазының эгезинде турарывысты ол бадыткаан.  

Чуртувустуң барыын найысылалы Санкт-Петербургда ужуражып чугаалажып тур бис, моон Тываже дорт рейс чогун силерге чугаалаары эгенчиг-дир. Чанар дизимзе, моон Москваже, оон Москвадан Кызылче ужар апаар мен. Санкт-Петербург — Кызыл дорт рейизин ажыдар херек деп айтырыгны Росавиация-биле көдүрдүвүс. Ынчан аргыжылга айтырыы көңгүс аңгы апаар. Санкт-Петербургда дыка хөй студентилеривис өөренип турар, дүүн чаа олар-биле ужурашкаш, ону чугаалаарымга өөрүшкү-биле хүлээп алдылар. 

— Тываларның чаңчылчаан ажыл-ижин чугаалап тура, республикада “Ивижи өг-бүлеге эт-сеп” төлевилелди боттандырып турарын таныштырдыңар. Кижилер чаартылганы канчаар хүлээп алды, удурланмас-дыр бе? 

— Тываның девискээри 170 муң дөрбелчин километр – ол хире улуг девискээрде соңгу чүктүң ивизи-даа, тевелер-даа бар деп, хөөредиг чокка чугаалап тур мен. «Московский комсомолец»-ке интервью берип тургаш, ону база демдеглээн мен. Бисте тундра-даа, бүүрелчинниг элезиннер-даа бар. Тыва географтыг беш зонада чаттылган. Ивилеривис бодунуң хевири-биле делегейде эң улуг. А иви ажыл-агыйы – чаңчылчаан иживис. Мээң өгбелерим ивижилер чораан. Ол ажыл-ишти деткиири чугула деп санаар мен.  

Хоозуралдыг 90 чылдарда шупту когараан. Ынчангаш ол адырны катап көдүрер айтырыг чидии-биле тургустунган. Ол талазы-биле ажылдар чоруп турар. Чүгле күрүнениң эвес, а хуу акша-хөреңгини хаара тудуп турар бис. Бүдүн чыл дургузунда тайга-даксыл черлерде чурттап чоруур кижилерни спутник телефоннары, харга чоруур техника, эт-сеп дээш, өске-даа чүүлдер-биле хандырып турар. Кижилер ону өөрүшкү-биле хүлээп алган. Шыырак мал-маган көстүп кээринге идегеливис улуг.  

— Келир чылын мээң оглум база ЕГЭ дужаар. Шупту чүве белеткелден хамааржыр деп көөр мен. Ол талазындан көөрге, ЕГЭ харын-даа таарымчалыг. Кызылда азы Нарьян-Марда, азы Владивостокта-даа школачы ЕГЭ түңнелдери-биле чурттуң кайы-даа дээди өөредилге черлеринче кирип алыр аргалары дең. Ол дыка эки. 

Кижилерде билиглер-биле чепсегленир байдалдар тургустунган деп бодаар мен. Өөреникчи кижи билир чүүлдерин бижип каар. Ажы-төлүвүс шылгалдалар үезинде бодунуң билиглерин шынзыдар кылдыр, дүвүрээзинниг байдалдардан камгалаар ужурлуг бис.

Ооң-биле чергелештир, совет үениң системазы багай турган деп чугаалап шыдавас мен. Тус черниң кадрларын белеткээринге кады киржиривисти күзээр-дир мен. Тыва оолдар, кыстар эртем-билигни чедип алгаш, төрүттүнген черинге ээп чанып келирин күзээр мен. РФ-тиң девискээринде дээди өөредилге черлериниң доозукчуларын хуваалда езугаар чорудар деп ниитилелде чоруп турар чугаа шыны херек, эки күзээшкин, алызында боттаны бээр чүүл деп көөрү чугула. Девискээрлер хөгжүлдезинге ЕГЭ-ни база тускай сорулгалыг олуттарны ажыглаары эптиг чылдагаан ол деп бодаар-дыр мен. 

 — Бистиң стендивис дугайында чүнү чугаалап болур силер? 

— Дыка онза-дыр, эр-хейлер. Амгы үениң онзагай дизайны тускай-дыр. Чаа-ла силерниң удуртукчуңарны мактап турдум. 

— Байыр чедирип тур мен. Улуг байырлал-дыр. «Московский комсомолец» дээн адын дыңнаарга регион үндүрүлгези башка кирер, а херек кырында бүдүн Россияда эң номчуштуг болгаш хүндүткелдиг солун-дур силер.