Күрүне шылгалдарынга өскерилгелер

Чогаадыг бижииринге…

Чаартылгаларның аразында РФ-тиң Өөредилге болгаш эртем яамызының 2014 чылдың август 5-те 923 дугаарлыг дужаалы-биле ниити билиг школазының доозукчулары орус литературага түңнел чогаадыгны (эдертигни) бижиир. Шиитпир Россияның Президентизиниң 2013 чылдың декабрь 12-де даалгазын күүседири-биле хүлээттинген. 

Шаандан тура школага тыва, орус, даштыкы чогаалдарны номчуурунга болгаш өөрениринге улуг кичээнгейни салып турган. Өзүп олурар салгалдарның иштики делегейин  делгемчидеринге, мөзү-бүдүжүн хевирлээринге чогаал канчаар-даа аажок ужур-дузалыг, салдарлыг дээрзин кижи бүрүзү билир. Школа доозарының шылгалдаларынга орус болгаш тыва дылга чогаалды бижиири эки чаңчыл турган болгай. Сөөлгү   үеде орус дылга чогаадыг бижиирин соксадып каан турганын  билир бис.

Түңнел чогаадыгны (эдертигни)  кии­рерде,  дараазында сорулгаларны  салган:

1) доозукчу чогаадыгны (эдертигни) чедиишкинниг  бижээш,  күрүнениң чаңгыс аай шылгалдаларынга киржир эргени  алыры;  

2) чогаадыгга хамаарыштыр,  бирээде,  доозукчунуң  хамааты туружунуң бышканын, ооң делегейже көрүүшкүнүнүң кайы хире делгемин, чогаалдарга даянып тургаш, бодунуң туружун камгалап билирин;

3) ийиде, доозукчунуң билииниң деңнелин, өөренген орус болгаш даштыкы чогаалдарының темазынга дүүштүр шын шилип, хууда бодалдарын холбап тургаш, сайгарып билирин;  бодалдарын сөс-домаанга чедингир кылдыр илередип билирин; чугаа культуразын кайы хире шиңгээдип алганын тодарадып  тывары;

4) эдертигге хамаарыштыр доозукчу сөзүглелдиң утказын четче, чедингир дыл, домак-биле стилин хажытпайн дамчытканын хынаар. 

Кадыы кошкак, инвалид, кадыының байдалы-биле бажыңында өөренип турар, санаторий, курорттарда үр үеде эмнедип турар доозукчулар чогаадыг биле эдертигниң кайы-бирээзин шилип ап болур, шилилгезин билдириишкинге айтыр болгаш кадыының дугайында эмчи чериниң  азы тускай комиссияның шиитпириниң  шынзылгазын кожуп каар.

Түңнел чогаадыгны (эдертигни) кым­нар бижип болур эргелигил? Кол-ла чүүл ниити билигниң ортумак школазын доос­кан, холунда аттестаттыг база доозуп турар:

1) 2014-2015 өөредилге чылының доо­зукчулары;

2) эрткен  чылдарның (аттестатты алган) доозукчулары өөренип кирип алыр дээн дээди өөредилге черинге (дылдар, журналистика талазы-биле база оон-даа ыңай) чогаадыгның түңнелин ажыглаар  таварылгада;

3) даштыкы хамаатылар база даштыкыда чурттап чоруур чаңгыс чер-чурттугларывыс;

4) чуртунда болуп турар болуушкуннардан аңаа чурттаар аргазы чок, чуртундан чорупкан  хамаатылар;

5) ортумак өөредилге черлериниң (училище, техникумнарның) сургуулдары,  ол өөредилге черинде ниити билигниң долу школа программазын өөредип турар таварылгада;

6) кадыы кошкак, инвалид, кадыының байдалы-биле бажыңында өөренип турар, санаторий, курорттарда үр үеде эмнедип турар доозукчулар.

Эдертигни кымнар бижиирил?

1) кадыы кошкак, инвалид, кадыының байдалы-биле бажыңында өөренип турар, санаторий, курорттарда үр үеде эмнедип турар доозукчулар;

2) тускайлаттынган өөредилге черлериниң доозукчулары;

3) эдип чазаар черлерде хосталгазын казыттырып шииттирген доозукчулар.

Түңнел чогаадыг (эдертиг) бижиирде  билдириишкин бижиир:

1) эрткен чылдарның доозукчулары билдириишкинге  немей школа дооскан документизиниң (аттестадының) хоолгазын дужаар;

2) кадыы кошкак доозукчулар ка­дыының дугайында эмчи чериниң азы тускай комиссияның шиитпириниң  шынзылгазын  билдириишкинге кожуп каар;

3) даштыкы хамаатылар   билди­рииш­кин биле школа дооскан документизиниң даштыкы дылдан очулгазын  боду хууда дужаар. 

2014-2015 чылдың  доозукчулары билдириишкинни  өөренип турар черинге дужаар, эрткен чылдарның доозукчулары база даштыкы хамаатылар чарлаттынган тускай пунктуларга даңзыладыр.

Чогаадыг (эдертигни) бижиир шылгалдаларның хуусаазын Россияның өөредилге хайгааралы (Рособрнадзор)  2014 чылдың  декабрь 3-те,  2015 чылдың  февраль 4-те база май 6-да  дужаар кылдыр доктааткан.

Түңнел чогаадыгны (эдертигни) де­кабрь 3-те үстүнде адаанывыс доо­зукчулар шупту бижиир эргелиг.

Февраль 4-те, май 6-да кымнар бижип болурул? 

1. /стүнде айыткан доозукчулар кадыының аайы-биле, кандыг-бир чөптүг чылдагаан-биле ол хүн келбээн болза, азы бижип тургаш,  чөптүг чылдагаан-биле доозуп шыдаваан болза,  ону бадыткап турар шынзылга бижикти дужаагаш,  бижип болур.

2. 2014-2015 чылдың доозукчулары декабрь 3-те бижээш,  негелдеге дүүштүр бижип шыдавайн барганда (зачет албаан болза), катап  бижиир аргалыг болур.

Чогаадыгны (эдертигни) 235 минута азы 3 шак 55 минута дургузунда бижиир. Кадыы кошкак доозукчуларның үезин 1 шак 30 минута узадып бээр.

Шылгалдага орфографтыг болгаш тайылбырлыг словарьны ажыглап болур.

Чогаадыгның хынаан түңнели-биле чөпшээрешпес болза, өске организацияның комиссиязы хынап бээри-биле билдириишкинни киирип болур. 

Удавас, ноябрь 20-де,  Тыва Республиканың  160 ниити ортумак (долу) өөредилге черлериниң доозукчуларының аразындан 48 школаның 11 класстың өөреникчилери орус дылга шенелде чогаадыгны (эдертигни) бижиир.

Бистиң корр.

Математикага

Бо өөредилге чылында математика баазалыг болгаш профильдиг ийи деңнелдиг ийи аңгы шылгалдалардан тургустунар.

Школа доосканының дугайында ниити билигниң аттестадын алыр деп бодаар болза,  математикага баазалыг деңнелдиң шылгалдазын дужаап алырга четчир. Бир эвес доозукчунуң дужаап кирер дээн дээди өөредилге черинде эртемнерниң даңзызында математика кол эртем болза, ол албан профильдиг деңнелдиң шылгалдазын шилип алыр ужурлуг. Чогум доозукчу баазалыг болгаш профильдиг деңнелдерни хары угда иелдирзин-даа шилип алгаш, ийи аңгы шылгалданы дужаап болур. Баазалыг, профильдиг деңнелдиң шылгалдазын чедиишкинниг дужаап алган доозукчулар ниити билигниң аттестадын холга алыр эргелиг. Бир эвес доозукчу профильдиг деңнелдиң шылгалдазын шилип алгаш, Федералдыг хайгаарал  ал­банының дээди өөредилге черинче кирериниң бакалавриат болгаш специалитет программазын езугаар доктаадып кааны адаккы 27 баллды ажып шыдавайн баар болза, ол шылгалданы баазалыг деңнелге катап дужаап ап болур. Доозукчу баазалыг деңнелдиң шылгалдазын «2» деп демдекке дужаап алган таварылгада, ол шылгалданы чүгле сентябрда тускайлаттынган төптерге катап дужаар апаар. 

Баазалыг деңнелдиң шылгалдазын ма­тематиканы бодунуң ниити сайзыралын^­га болгаш ниитилелге чедиишкинниг амыдырап-чурттаарынга хереглээри-биле өөренип чоруур доозукчулар шилип алыр болза эки. Бир эвес дээди өөредилге черинче математика чугула эртем кылдыр негеттинмейн турар болза, доозукчулар болгаш абитуриентилер математиканың баазалыг деңнелиниң шылгалдазын дужаап ап болур. Чижээлээрге, филолог, юрист азы эмчи болур күзелдиг өөреникчилерге ол тааржыр. Математикага баазалыг деңнелдиң шылгалдазынга чедип алган баллдарны чүс баллдыг шкалага эвес, а беш баллдыг (демдек шкалазы) шкалага көргүзер. Ол баллдар дээди өөредилге черинче кирер конкурска киржир арганы бербейн турар. Математиканың баазалыг деңнелдиң шылгалдазының хыналда-хемчээшкинниг материалдары (ХХМ) чүгле кыска харыы бээр баазалыг деңнелдиң 20 онаалгаларындан тургустунган болгаш доозукчунуң дараазында билиг-мергежилдерин хынаар:  

- практика кырында ажыглаар амыдыралчы утка-шынарлыг стандарттыг бодалгаларны бодаар; 

- эң бөдүүн санаашкыннарны, үнезин доктаадып база чижеглеп санаар;

- логика кырында угаап-бодаар;

- нарын эвес алгоритмнерни ажыглап тургаш, кылдыныглыг бодалгаларны бодаар;

- бодалганы бодаарда өөредиглиг болгаш тайылбырлыг медээ, инфор­ма­цияны ажыглап билир;

- нарын, логиктиг угаап-боданыышкын негеттинер бодалгалар бодаар.

Математиканың баазалыг деңнелиниң чаңгыс аай күрүне шылгалдазы 3 шак (180 минута) дургузунда үргүлчүлээр.

Профильдиг деңнелдиң ЧКШ-зын мате­матикага болгаш аңаа чоок эртемнерни келир чуртталгазында профессионал ажыл-амыдыралынга калбаа-биле ажыглаар сорулгалыг доозукчулар болгаш абитуриентилер дужаар. Чижээ, техниктиг дээди өөредилге черлеринче, физика, химия, информастыг технологиялар болгаш информатика талазы-биле эртем чедип алыр күзелдиг доозукчулар профильдиг деңнелдиң шылгалдазын шилип алыр болза, таарымчалыг. Профильдиг деңнелдиң шыл­галдазының түңнелдерин чүс баллдыг шкалаже шилчидер болгаш ол баллдарны абитуриент дээди өөредилге черинче кире­ри-биле конкурска киириштирип болур.

2015 чылдың профильдиг деңнелдиң шылгалдазының үлегерин 2014 чылдың математика шылгалдазының үлегеринге үндезилеп тургускан болгаш дараазында хөй эвес чаартылгаларны киирген.

1. Профильдиг деңнелдиң хыналда-хемчээшкинниг материалдарының (ХХМ) ийиги кезээнде долузу-биле харыызын бодап көргүзер бедик деңнелдиң бир бодалгазын немей киирген. Ында доозукчунуң математиканы хүн бүрүде амыдыралынга практика кырында ажыглап билирин, математиктиг үлегерлерни тургузуп база шинчилеп билир арга-мергежилин хынап турар.

2. ХХМ-ниң бирги кезээнде баазалыг деңнелде бир бодалганы кызырган.

3. Ийиги кезээнде С2 болгаш С3 бодалгаларның хевиринде бол­гаш темазында чугула эвес өскерлиишкиннерни кылган.

4. ХХМ-ниң вариантыларында онаалгалар дургаар дугаарлыг апарган болгаш ооң мурнунда ышкаш А, В, С деп үжүктер-биле демдеглеттинмээн болур.  

Математиканың  профильдиг деңнелиниң чаңгыс аай күрүне шылгалдазы 3 шак 55 минута (235 минута) дургузунда үргүлчүлээр.

РФ-тиң +өредилге болгаш эртем яамызының Федералдыг хайгаарал албанының ниити  өөредилгениң  шынарын үнелээр эргелелиниң  2014 чылдың  октябрь 29-та  10-687 дугаарлыг чагаазын езугаар, ТР-ниң +өредилге болгаш эртем яамызының 2014 чылдың октябрь 3-те      үндүрген дугаары 1226-д чарлыы-биле октябрь 14-тен 16-га чедир республиканың 14 өөредилге организацияларынга ЧКШ-тиң математикага баазалыг деңнелиниң шылгалда материалдарының шенелдезин ТР-ниң +өредилгениң  шынарын үнелээр институду организастап эрттирген. Шенелдениң сорулгазы – доозукчу класстарның өөреникчилериниң математикада белеткелин үнелээри. Шенелдениң негелдезин езугаар Кызылдың дугаары 1, 3, 5, 7, 14, 15  школаларының,  үш лицейлериниң, Ак-Довурак, Шагаан-Арыг, Туран хоорайларның, Бай-Хаак, Каа-Хем суурларның доозукчулары (азы өскээр чугаалаарга, республиканың бо чылгы бүгү доозукчуларының 15 хуузу) киришкен.

Шенелдеге ниитизи-биле доозукчу класстарның 455 өөреникчилери киришкен. +өредилге организациялары шенелдеге улуг сонуургал-биле киржип, чүгле шилиттинген уруглардан аңгыда, өске доозукчуларны база олурткаш, 10-гу класстың өөреникчилерин база киириштирип турганнар. Математиканың баазалыг деңнелиниң шенелде шыл­галдазын эрттирерде, ЧКШ-тиң хевирин болгаш дүрүмүн шыңгыызы-би­ле сагып организастаан. Баазалыг деңнелдиң хыналда-хемчээшкинниг материалдары (ХХМ) 20 онаалгадан тургустунган. Оларның иштинден 3 бодал­ганы доозукчуларның 78-84 хуузу  че­диишкинниг бодаан. Бо бодалгаларда доо­зукчулар хемчеглер аразында тааржыр харыыларны шын дүүштүрүп билирин, графиктерни, диаграммаларны эки номчуп билирин, бөдүүн математиктиг модельдерни тургузуп шинчилээр билиг мергежилин көргүскеннер.

ХХМ-ниң 10, 13,  15-20  дугаарлыг онаалгаларын өөреникчилерниң 70 хуудан көвей кезии бодап шыдаваан болган. Чедимче чок болган чылдагааны — доозукчу класстарның ам-даа өөренип эртпээн чамдык темалары ХХМ-де бар бооп турар. Ооң-биле чергелештир 7-9 класстарга өөренгени  геометрия, ком­бинаторика, статистика болгаш даап бодаашкыннар теориязы деп темаларны катаптап четтикпээни-биле база уттундурган хевирлиг.

Ынчангаш 2015 чылда доозукчу класстарның өөреникчилериниң  болгаш математика башкыларының мурнунда баа­залыг болгаш профильдиг деннелдиң чаңгыс аай күрүне шылгалдазын чедиишкинниг дужаап алырынга хөй күш, үе негеттинери чугаажок. Ам бо үе­ден эгелеп шылгалдаларга шыңгыы белеткенип, математиканың баазалыг болгаш профильдиг деңнелдериниң онаалгаларын хөйү-биле бодап, кон­сультация, диагностиктиг хыналда ажылдарны үзүк чок удаа-дараа эрттирери чугула.

Александра САНДРАЙ,

ТР-ниң өөредилгениң шынарын үнелээр институттуң удуртукчу специализи.