29.06.2015
Июнь 26-да РФ-тиң Президентиниң чанында уругларның эргелерин камгалаар бүрүн эргелиг төлээ Павел Астахов ажыл-ажыйжы сургачылаашкын-биле Тывага келген. Ооң келириниң мурнуу чарыында дузалакчылары республикада уруглар камгалалының талазы-биле байдалды хынап көрген. Тываның Чазаанга эрткен хурал үезинде Павел Астахов өскерлиишкиннерни демдеглээн:
«Республикага бир дугаар эвес кээп тур бис. Чаңгыс эвес удаа шыңгыы хыналдаларны чоруттувус. Ылангыя күрүне хайгааралында уруглар албан черлериниң, уругларның боттарынга хамаарыштыр. 2011 чылдың июньда, Шолбан Валерьевич бо албан-дужаалга чаа-ла кээп турда, ол боду администрацияга меңээ келгеш: - Павел Алексеевич, республиканың удуртукчузунда томуйлаттым, чүнү канчаайн, чугаалап берип көрүңер - деп келген. Ынчан мен, силерниң мурнуңарда өске удуртукчулар ажылдап турган болгай, чеде бергеш байдалды көөр бис деп аазаан мен. Ынчангаш 2011 чылдың июнь айда хөй кижи составтыг бригада үнүпкен бис. Бүгү уруглар албан черлеринге, уруглар камгалалының болгаш профилактика органнарынга чедип, хынааш, элээн шыңгыы документини белеткээш, Шолбан Валерьевичиге санал-оналдарывысты дамчыткан бис. Ол үеден бээр байдал өскерилгенин көрүп тур бис».
Уругларның эргелерин камгалаар бүрүн эргелиг төлээ чериниң аппарадының эксперт бөлүүнүң неделя дургузунда кылып чоруткан ажылының түнңелдерин үндүрген. Тываның девискээринде уруглар эргелерин камгалаар адырда кол угланыышкыннарга доктааган. 2011 чылдың июнь айда эксперттерниң хыналдазының үезинде илереттинген четпестер болгаш сагындырыглар эрткен 5 чылдың дургузунда эттинген болгаш чайлаттынган. Республикада байдал эки талаже өскерлип, дыка хөй көргүзүглер экижээн, чаштарның өлүп-хораар чоруу кызырылган.
Уруглар эргелериниң камгалакчызы ниити федералдыг чидиг айтырыг - өскүс уругларны чурттаар оран-сава-биле хандырарынга база доктааган. «Ол федералдыг чидиг айтырыг биске ооң мурнунда чазактан дамчып келген. Өске регионнарда ышкаш, Тыва база ооң хажыызынга артпаан: 2011 чылда маңаа кээривиске, кандыг-даа шимчээшкиннер эскертинмээн. Бөгүн республика программазы ажылдап турар, даңзыда чеже өскүс уруглар бары тодаргай. Эң-не кол чүве – чуртталга бажыңнары туттунуп турар. Уруглар бажыңнарны ап турар. Ындыг болзажок, муниципалдыг эрге-чагырга туттунган бажыңнар дээш, эрте илеткеп турарын Павел Астахов демдеглээн.
«Баш бурунгаар илеткээринде коргунчуг чүве чок. А кажан чүү-даа чок куруг черни, туттунган бажың бар деп санаары эң багай. Чамдык регионнарда ындыг таварылгалар тургулаан. А силерде бажыңнар бар ышкажыл» - деп Павел Астахов чугаалаан.
«2011 чылда багай рейтинг - өлүп-хораар чорук база турган. Сөөлгү чылдарда чаштарның өзүп-төрүттүрери көвүдээн, демографтыг байдал экижээн, уругларның өлүп-хораарының көргүзүү кудулаан. Ооң артында профессионал специалистерниң хонуктуң 24 шагында чаштың кажан төрүттүнүп кээрин манаан могаг-шылаг чок күш-ажылы бар. Сөөлгү үеде 500 грамм кылдыр төрүттүнүп келир чаштар безин бар. Чамдык үелерде ындыг чаштарны хүлээп алырынга белен эвес турганывыс шын. Чаа Перинаталдыг төптүң, специалистерниң, технологияларның, дериг-херекселдерниң тыптып келгени-биле ам бүгү чүве өскерилген» - деп, ол демдеглээн.
Эң-не эки өскериишкинниң бирээзи – Кызыл хоорайда интернат соонда уругларны турумчудар социал аалчылар бажыңын тургусканы болган - деп П. Астахов айыткан. - Шак ындыг албан черлери чурттуң чамдык регионнар, хоорайларында чок дээрзин дыңнаткан. «2011 чылда Россияның Президентизиниң интернат соонда үделгени тургузар дугайында айтыышкыны силерде боттанып, 15 оруннуг социал аалчылар бажыңын ажытканыэки-дир. Бо арга-дуржулганы ам-даа калбартыр болза эки» - деп Астахов чугаалаан.
Республикада өскүс уругларның, ада-ие эргезин казытканнарның санының кызырылганы социал албан черлериниң тускай сорулгалыг угланыышкын-биле ажылдап турарының бадыткалы.
«Силерде өг-бүлелерже уругларны тургузарының ажылы багай эвес чоруп турар-дыр. Сөөлгү үш чылда ол эки талаже өскерилген. Өг-бүлезинге уругларны азырап алырынга белен кижилерни деткип, оларга деткимчени көргүзер апаар. Президентиниң грантызын алыры-биле конкурстарга киржип, чурттуң дээди политиктиг удуртулгазының берип турары акшазын республикаже хаара тударын чедип алыры чугула» -деп, саналды берген.
Тывада чаа өөредилге черлериниң ажыттынып турары дыка эки. Оларның бирээзи – Президентиниң кадет училищези. «Бөгүн ында 63 оол, а эртен 135 кижи өөренир. Кадет кижизидилгези кымга-даа хора чедирбээн. Ындыг чүс хире албан черлерин көрген мен. Берге уруглар боттары-ла корум-чурумнуң үлегери апаар чораан. Ол реабилитация болгаш кижизидилгениң эң-не дээштиг хевири-дир».
Республикада сөөлгү беш чылда инвалид уругларның саны кызырылганын, а инвалид уругларлыг, хөй болгаш азырап алган ажы-төлдүг өг-бүлелерге деткимчени көргүзүп турарының көргүзүү чуртта ышкаш көвүдээнин уруглар камгалакчызы демдеглээн.
«Мээң юрист специалистерим хыналданы чоруткаш, республиканың нормативтиг эрге-хоойлу база хоойлужудулга баазазы доктаамал чаартынып турарынга үнелелди берген. 2011 чылда чугаалажып турганывыс ойталаттынган уруглардан эгелээш, кандыг-даа чидиг айтырыгны шиитпирлээринге чедир нормативтиг эрге-хоойлу актылары сайзырадыр. Ынчан мындыг чугаа болганын сактып келиңер даан: «Быжыг өг-бүлелерлиг, төрел аймаан эки билир тывалар канчап ажы-төлүн октаптар чүвел? - деп. - Октаттынган төл дээрге - өлүмче чыгаан чаш ышкажыл».
Назы четпээннер ортузунда корум-чурум үрээшкиннериниң өскенинге дүвүрелин база илереткен. Ынчангаш элээдилер ортузунга профилактика ажылын күштелдирерин сүмелээн.
Аныяк өскенниң мөзү-бүдүш кижизидилгезинге хамаарыштыр эрге-чагырга органнарының хемчеглеринге Павел Астахов аңгы доктааган. Тывада чырыдыышкын болгаш публицистика ажыл-чорудулгазы, улусчу ужур-чаңчылдарны суртаалдап турары, 2025 чылга чедир Россияда кижизидилге айтырыын сайзырадырының стратегиязын бөгүнде ажылдар-кылып турарынга дүгжүп турар-дыр деп, үнелелди берген.
Хөй-ниити организациялары-биле кады ажылдажылганы күштелдирип, ооң шынарын бедидип, социал угланыышкынныг төлевилелдерге көрдүнген грантылыг конкурстарга киржирин сүмелээн. Тодаргай айыттынган уруглар албан черлериниң четпестерин эдеринге аңгы санал-оналдарны белеткеп кылгаш, ону республиканың удуртулгазынче киирген.
Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол уругларның эргелерин камгалаар бүрүн эргелиг төлээ Павел Астаховка уруглар эргелериниң камгалаар адырда эрге-чагырга органнарының ажыл-чорудулгазынга үнелелди берген илеткел дээш четтиргенин илереткеш, эксперт бөлүүнүң ажылының түңнелдеринге даянгаш, яамылар болгаш ведомстволарга четпестерни дарый чайладырын дааскан.