Күрүнениң кол кичээнгейинде - өскүс уруглар

Россия Федерациязының Президентизи В. Путинниң Тыва Республикада чурттакчы чон хүлээп алыр чери ажылдап турарын билир бис. РФ-тиң Президентизиниң администрациязының даалгазы-биле 2013 чылдың май 31-де Россияның бүгү субъектилеринге уруглар камгалалының айтырыгларының талазы-биле тускай темага дарый дуза чедирер хүлээп алыышкынны организастаан. Бистиң республикага ук хемчегни ТР-ниң Өскүс болгаш ада-иезиниң хайгааралы чок арткан уругларның Кызыл хоорайда школа-интернадынга организастап эрттирген.

Дарый дуза чедирер хүлээп алыышкынны Тыва Республикада кол федералдыг инспектор Александр Попов болгаш Тыва Республиканың Баштыңы — Чазааның Даргазының оралакчызы Артур Монгал башкарып эрттирген. Ол ышкаш республикада уруглар камгалалының талазы-биле харыысалгалыг органнарның удуртукчулары ук хемчегге киришкен. Өскүс болгаш ада-иезиниң хайгааралы чок арткан уругларның, ылаңгыя доозукчуларның удуртукчулардан билип алыксаан айтырыглары хөй болган.

Хүлээп алыышкынче бир дугаарында школа-интернаттың 8-ки клазының өөреникчизи Айдың Бегзи кирип келген. Ол чайгы дыштанылгазында акша ажылдап алыр күзелин илереткен. Күш-ажыл болгаш социал политика сайыдының хүлээлгезин күүседип турар Мерген Ооржактың чугаалап турары-биле алырга, назы четпээн 14-18 харга чедир хамаатыларны түр када ажылга тургузар талазы-биле программа чыл санында ажылдап турар. ТР-ниң Чурттакчы чонну ажылга хаара тудар агентилелди таварыштыр керээни чарып турар. Бо чылын Кызыл хоорайга хамаарыштыр 6 өөредилге албан черлеринден чагыглар кирген, ооң аразында школа-интернат база кирип турар. Назы четпээннер школа девискээриниң чаагайжыдылгазынга киржип, ногаа, чечектер аймаан олуртурунга азы школа библиотеказынга, парлалга цегинге ажылдап болур. Назы четпээннерни ажылга тургузарының талазы-биле тускай хоойлужудулга езугаар сагыыр пунктулар хөй. Назы четпээн кижи хүнде чүгле 2 шактың дургузунда ажылдаар, 4 кг-ден аар чүүлдер көдүрбес ужурлуг, ооң бир айда алыр акшазының хемчээли 1190 рубль. Ол дээрге шалың акша эвес, а материалдыг деткимче дээрзин Мерген Дадар-оолович тайылбырлады. Уругнуң күш-ажыл талазы-биле эргелерин, ооң чемненилгезин, уругну ажылче чеди

рерин школа-интернат харыылаар. Бир эвес уруг школага эвес, а өске албан черлеринге ажылдаксаар болза, чайгы күш-ажыл лагерьлеринге база ажылдап болурунуң аргазы бар.


Өөредилге болгаш эртем сайыды Каадыр-оол Бичелдей школа-интернаттан бо чылын 45 уруг лагерьлерге дыштаныр дээрзин чугаалаан. Лагерьлер девискээрин чаагайжыдары чугула. Ынчангаш ажылдаар күзелдиг назы четпээннерни бо ажылче эвилелдээри артык эвес. Уругларның ажылдаар күзелин илереткен чагыгларны тутпайн, неделя дургузунда өөренип көөр. «Уруг ажылдап эгелээн болганда, күш-ажыл керээзин чарар, күш-ажыл дептерин долдурар, пенсия төлевирлери база чоруп эгелээр ужурлуг, бо тала

же база кичээнгейни салыры чугула деп Тыва Республиканың прокурору Александр Гринев школа-интернаттың директору Наталья Сагдыга сагындырган.

Айдың Бегзи чүгле тергиин демдектерге өөренип турар. Ол школа-интернатты дооскаш, Москваның ИХЯ-ның күрүне университединге өөренир күзелдиг. Каадыр-оол Алексеевич Айдыңга чоокку үеде ажыттынар өскүс болгаш социал байдалы берге өг-бүлелерниң ажы-төлү өөренир кадет корпузунга өөренирин сүмелээн. Кадет корпузунга 150 оол өөренир. ИХЯ-ның төлээзи Чечек-оол Тава Читада Суворов училищезинче өөренир күзелдиг оолд

арны чылдың-на чыып турар, ол дугайында база боданып көөрүн Айдыңдан дилээн. Амдан эгелээш, ооң келир үезинге хамаарыштыр санал-онал мындыг хөй чүве болганда, Айдыңның моон-даа соңгаар өөредилгези бүзүрелдиг холдарда дээрзинге бүзүрел улуг.

Школа-интернаттың доозукчузу Ульяна Монгуштуң ада-иезиниң эргезин 1994 чылда-ла казаан. Ынчалза-даа ооң ажаалда дептеринде бо хүнде чаңгыс-даа акша шилчиттинмээн. Ульяна Санкт-Петербургтуң саң-хөө-экономика университединче өөренип кирер күзелдиг. Соңгаар ырак хоорайже өөренирде, акша-хөреңги херек болгай, бо талазы-биле байдалды канчаар шиитпирлеп болурун ол айтырган.

Ада-иези Ульянага алимент акшаны төлээр, а тодаргайы-биле ук төлевирлерни албадал-биле-даа болза тыртар ужурлуг турган. Бо талазы-биле уругнуң сонуургалдарын школа-интернат хандырар. Ынчалза-даа негелде хоойлузун мынчага дээр суд приставтарынче дамчытпаанының түңнелинде, уругнуң алыр ужурлуг алимент төлевирлери шилчиттинмейн турар. ТР-ниң Өг-бүле болгаш уруглар херектериниң талазы-биле агентилелиниң удуртукчузу Наталья Ховалыг база ТР-ниң Уруглар эргелериниң камгалалының талазы-биле бүрүн эргелиг төлээ Светлана Аракчаа бо талазы-биле ажыл чоруп турар болгаш хайгааралда, ынчалза-даа дыка хөй өскүс уругларга хамаарыштыр байдал нарын дээрзин дыңнаткан. Прокуратура школа-интернатты хыналдага ап, чогуур хемчеглерни дарый ап чорударын хүлээнген. Ульяна дээди азы ортумак өөредилге черинче кирип алырынга чедир уругну ТР-ниң Өг-бүле болгаш уруглар херектериниң талазы-биле агентилел хайгааралга алыр.

Школа-интернаттың база бир доозукчузу Ай-Чечээ Доңмиттиң салган айтырыы дүвүренчиг айтырыгларның бирээзи. «Школаны доозарынга чедир каш хонук арткан, ооң соонда өскүс уруглар кайнаар баар бис, соңгаар өөредилге черлеринче дужаарда бисти кым үдээрил, өске черге айыылдыг болгай» — деп, ол айтырды.

Өөредилге болгаш эртем сайыды Каадыр-оол Бичелдей тайылбырны дораан берди:

— «Школа доозупкаш, каяа чурттаарының талазы-биле айтырыгны школа-интернат шиитпирлептер. Өөредилге талазы-биле алырга, дээди өөредилге черинче кирип алыр болзуңарза, 4 муң рубль ажыг пособие акшаны алыр, а бир эвес өөредилге черинче кирип шыдаваан болза, күрүнеден чаңгыс удаа бээр 35 муң 700 рубльди алыр эргелиг силер. Бодум хуумда өөредилге черинче чедиишкинниг дужаап кирип алырыңарны күзээр-дир мен. Өөренир черинге чедир орук өртээн чылда чаңгыс катап күрүне долузу-биле төлеп бээр».

Ай-Чечээ чаңгысклассчызы Ульяна Монгуш ышкаш Санкт-Петербург хоорайның саң-хөө-экономика университединче дужаап кирер күзелдиг болган. Каадыр-оол Алексеевич эжи-биле чаңгыс черже хары угда иелээн дужаар болза, регион талазындан өскүс уругларга аңгылап каан олуттарже чаржалажы бээр, ынчангаш кайы-бирээзи артып калыр дээрзин сагындырып чугаалады. Ол шын, Санкт-Петербург хоорайда Поляр академиязы дээш, өске-даа улуг дээди өөредилге черлери бар болгай. Бо талазы-биле уругга дузалажырын Өөредилге болгаш эртем яамызы хүлээнип алган.

А өскүс уругларны (23 харга чедир), оларның чурттаар оран-савазы дээш, өске-даа айтырыгларын, оларның өөренип турган школа-интернады харыылаар. Ол ышкаш соңгаар хоорайларже дужаап кирерде уругларны башкылары үдеп чедирер.

Ай-Чечээниң чурттаар бажың-балгат дугайында салган айтырыынга харыыны ТР-ниң Өг-бүле болгаш уруглар херектериниң талазы-биле агентилелдиң удуртукчузу Наталья Ховалыг берген. Ооң чугаалап турары-биле алырга, өскүс уругларны чурттаар оран-сава-биле хандырар ажыл 2008 чылдан эгелеп чедимчелиг чоруп эгелээн. Чылдан чылче бажың алыр өскүс уругларның саны көвүдеп турар-даа болза, ТР-ниң Чазаа чогуур хемчеглерни ап чорудуп, бажың-балгатты тудуп берип турар. Бо чылын 314 өскүс уругну чурттаар оран-сава-биле хандырар. Өөредилге черинче дужаап кирип алырга, Ай-Чечээни бажың алыр оочурже тургузар. Ол талазы-биле школа-интернаттың директору хайгаараар. Кажан уруг өөредилгезин доозуп алгаш чедип келирге, оочуру чыла берген болур. Ынчангаш уруг 23 хар ажа-даа берзе, чурттаар оран-сава-биле хандыртынар.


Школа-интернаттың 10-гу классчызы, бедик чадаже үнүп бар чоруур аныяк спортчу Буян Куулар школазының чанында спорт шөлүн чаартып бээриниң талазы-биле айтырыгны көдүрген. Күш-культураны аныяктар ортузунга сайзырадыры эргежок чугула, бо талазы-биле ажыл кайда-даа шыңгыы чоруп турар. Каадыр-оол Алексеевич аныяк спортчуга мынчаар харыылаан:

— Буян — бо школаның мурнакчы спортчузу кижи. Ынчангаш спортчуга дорту-биле харыылаайн, август 15-те чаарттынган, эде-хере кылдынган, немелде дериг-херексел салдынган спортчу шөлдү хүлээдир бис. Эрткен чылын чер шимчээшкининиң түңнелинде, үрелиишкиннерни эдип чазаар дээш спорт шөлүн чаартыры болдунмайн барган. А спорт шөлүн долузу-биле солуур дээр болза, 8 млн. рубль херек. Ынчангаш амдыызында чаартып кылыр бис». Буян сайыттың харыызын улуг өөрүшкү-биле хүлээп алды. Август ай удавас кээр, чаа өөредилге чылында оолдар, уруглар чаарттынган спорт шөлүнге кичээлдеп эгелээр.

Школаның 8-ки классчызы Алдынай Шириндуунуң караа бичиизинден тура четпес. Ындыг өскүс уругларга күрүнеден чылда чаңгыс катап халас карак-шили бээр. Ынчалза-даа карак шилдериниң үрелиичели аажок, чаа карак-шили садып алыры өскүс кижиге берге. Каракты амгы үениң технологиялары-биле бедик деңнелге хынадып ап болур бе дээрзин ол айтырган. Кадык камгалал сайыды Орлан Донгактың тайылбырлап турары-биле алырга, республиканың карак эмнелгезинде шинчилге эртер амгы үениң дериг-херексели бар. Республиканың бүгү өөреникчилериниң болгаш өскүс, ада-иезиниң хайгааралында турбайн турар уругларның эмчи специалистериниң шинчилгези дооступ турар. Бо уруглар офтальмолог эмчиге база хынаткан. Эмчи специалистер шинчилгениң түңнели-биле боттарының адыры-биле кижи бүрүзүнге тускай эмнээшкинни бижээн. Алдынайның караан шинчиириниң талазы-биле бергедээшкиннер чок. Ынчангаш Кадык камгалал яамызы болдунар-ла дузаны өскүс уругга көргүзер. А Каадыр-оол Бичелдей бодунуң өмүнээзинден Алдынайга амгы үениң негелделеринге дүгжүп турар, кыс кижиге тааржыр карак-шилин садып бээрин хүлээнип алган.

Школа-интернаттың өөредилге-кижизидилге талазы-биле директорнуң оралакчызы Лариса Ермолаева компьютер клазынга үрелген дериг-херекселдиң орнунга чаа компьютерлерни садып бээрин дилээн. Уруглар школа-интернатта чурттап турар болганда, оларга компьютерлер эргежок чугула. Школада 2 компьютер клазы, 25 компьютер бар. Өөредилге болгаш эртем сайыды Каадыр-оол Бичелдей бо айтырыгны чаа өөредилге чылынга чедир долузу-биле шиитпирлептерин бүзүреткен.

ТР-ниң Өскүс болгаш ада-иезиниң хайгааралы чок арткан уругларның школа-интернадында 238 уруг өөренип турар. Оларның иштинде интернатта чурттавышаан, өөренип турар 197 уруг бар, а 41 уруг бажыңындан кээп өөренип турар. Школаның 13 доозукчузу дужаап кирер өөредилге черлерин шилип алган.

Өскүс уругларның хүлээп алыышкынны бедик деңнелге эрткен. Уругларның нарын айтырыгларының талазы-биле хемчеглерни чогуур албан черлери дарый ап чорудар, чоокку үеде шиитпирлээр. Өскүс уругларның дилеглерин, нарын айтырыгларын РФ-тиң Чазаанга таныштырар. Уругларның, ылаңгыя өскүс, ада-иезиниң хайгааралында турбайн турар назы четпээннерниң эрге-ажыын камгалаарының талазы-биле ажыл федералдыг болгаш республика деңнелинде шыңгыы чоруп турар.

Алдынай Бады-Хоо.
А-Х.Апыкааның тырттырган чуруу.
"Шын" солун № 64 2013 чылдың июнь 6.