Тываны эки билирлер

Россия Федерациязының Федералдыг  Чөвүлелинге эрткен Тываның хүннеринге хамаарыштыр үзел-бодал

Тыва Республиканың хүннери Россия Федерациязының Федерация Чөвүлелинге үш хүн уламчылаан. Тываның Баштыңы Ш.В.Кара-оолдуң Тываның социал-экономиктиг хөгжүлдезиниң дугайында саналдарын Федерация Чөвүлели бүрүнү-биле деткип, тодаргай хемчеглерни ажылдап кылган.

Федералдыг Хуралдың үстүкү палатазының пленарлыг хуралынга ооң даргазы Валентина Ивановна Матвиенко   түңнел сөс чугаалап тургаш, Тываның сайзыралының нарын айтырыгларын, ооң удуртукчулары улуг күжениишкин-биле шиитпирлеп турарының чугулазын өөренип көргеш, Федерация Чөвүлели Тывага дузалавайн барып шыдавас деп медеглээн. Ол дээрге, республиканың мурнунда тургустунуп келген айтырыгларны дүрген шиитпирлээриниң чугулазын Федерация Чөвүлелиниң сенаторларының ханы анализтеп көргенин херечилеп турар.

Россия Федерациязының Федералдыг Хуралының даргазы В.И.Матвиенко Тываның эрге-чагыргаларының кылып чорудуп турар ажылын бедии-биле үнелээн. Тываның Чазааның удуртулгазының хөй чыл дургузунда туржуп турары «Кызыл — Курагино» демир-орук тудуунуң төлевилелин Федерация Чөвүлели бүрүнү-биле деткип турарын хуралга айыткан. Ол төлевилелдиң дугайында чугаалап тура, Валентина Ивановна Матвиенко ол улуг хемчээлдиг төлевилелди күүседир дээш сегирип алган инвестор Руслан Байсаров ол дээш харыысалганың улуун база медереп билип турар дээрзинге идегелин илереткен.

— 2018 чылга чедир Тываның социал-экономиктиг хөгжүлдезиниң комплекстиг программазын болгаш инвестиция сайзыралының планын ажылдап кылып турарын эки билир мен. Ол бүгүнү кылып тургаш, республиканың мурнунда салдынган ийи чугула айтырыын шиитпирлээр херек. Бирээзи – транспорт айтырыы, ону чугаалажып турдувус. Ийигизи – Тываның девискээринде энергияның чедишпес чоруу. Амгы үеде ол айтырыгларны шиитпирлээри-биле эргежок чугула хемчеглерни федералдыг деңнелде ап турар. Бодунуң республиказы дээш Тываның Баштыңының сагыш аарып турары билдингир-дир, Федерация Чөвүлели аңаа дузалавайн барып шыдавас – деп, В.И.Матвиенко түңнелинде чугаалаан.

Валентина Ивановна Матвиенко — Тываның дугайында кончуг эки билир удуртукчуларның бирээзи. Ол Россия Федерациязының Чазааның Даргазының оралакчызы тургаш, 2001 чылдың сентябрьда Тывага кээп чораан.

Иви мал — чүгле тожуларның эвес, а бүгү тыва чоннуң чоргааралы. Ындыг малдыг черлер бистиң чуртувуста туржук, бүгү бөмбүрзекте ховарын билир бис. Ынчангаш Россия Федерациязының Чазааның оралакчы даргазы турган В.И.Матвиенко ажыл-албанының аайы-биле Тывага сургакчылап чорааш, каас-чараш бойдус чурумалдыг Каа-Хем, Тожу кожууннарга чедип, ол черлерниң чонунуң амыдырал-чуртталгазы, ажыл-ижи-биле танышкан.

В.И.Матвиенко Серлигде иви фермазының, ында чурттап турар төрел бөлүктүң ивижилериниң амыдырал-чуртталгазы, ажыл-ижи-биле таныжып, сонуургап көрген. Ол ынчан иви малды чүгле караа-биле көрген эвес, а харын чарыны мунуп алгаш, ол черниң кадыр-берт тайга-сынынга чортуп турган. Валентина Ивановнаның Тываже сургакчылаашкынының түңнелинде Россия Федерациязының Чазаа Тожу тываларын, Тере-Хөлдүң чонун Соңгу чүктүң эвээш санныг улустарының санынга кииргеш, тускай программаны ажылдап кылгаш, чогуур акша-төгерикти үндүргенин эки билир бис.

Россия Федерациязының Федерация Чөвүлели үш хонук үргүлчүлээн Тываның хүннериниң бирги, ийиги хүннеринде Федерация Чөвүлелиниң комитеттеринге бистиң республиканың социал-экономиктиг байдалын бүгү талазы-биле чугаалашканнар.

Аңаа Федерация Чөвүлелиниң аңгы-аңгы комитеттериниң сенаторлары, РФ-тиң Чазааның харыысалгалыг ажылдакчылары киришкенин интернеттен, солун-сеткүүлдерден сонуургап көрдүм. Эң ылаңгыяда Тывага инвестиция төлевилелдерин боттандырарының айтырыын чугаалажып тургаш, Белгород облазындан сенатор Николай Иванович Рыжковтуң бисти деткээн чугаазын сеткил ханып, номчудум. Ол мынча дээн:

— Россия Федерациязында 80 ажыг регион бар-даа болза, Тыва Республикага бистиң онзагай хамаарылгавыс негеттинип турар. Аңаа 35 чыл бурунгаар чораан мен. Тываның чону бот-тускайлаң, онзагай улус, ынчангаш оларга чүгле экини күзээр мен. Төрээн республиказының болгаш ында чурттап турар чонунуң сонуургалын камгалап турар Тываның Чазааның кылып чорудуп турар ажылын кончуг шын деп бодаар-дыр мен – деп, ол чугаалаан болду.

Сенаторнуң Тывага хамаарыштыр ол чугаазын номчуп оргаш, 1991 чылдың май 28-те үнген «Шын» солунга ССРЭ-ниң Министрлер Чөвүлелиниң Даргазы турган Николай Иванович Рыжковтан интервью ап тургаш, оон мындыг айтырыгны салганымны сактып келдим.

— Николай Иванович, мен силерниң-биле ам ийи дугаар ужуражып, айтырыг салыр аргалыг болдум. Силерниң-биле бирги ужуражылгам 1979 чылдың февраль 23-те бистиң республиканың найысылалы Кызылга болган. Ынчан силер соңгукчуларыңар-биле ужуражып турган болгай силер. Ынчангаш бистиң республикага хамаарыштыр бодалыңар, күзээшкиннериңер кандыг ирги?

— Ийе. Тыва АССР-ниң социал-экономиктиг байдалын, кандыг айтырыгларын чугулалап шиитпирлезе экил дээрзин кичээнгейим төвүнге тудуп келген мен. Силерниң республиканың удуртукчулары-биле Москвага үргүлчү ужуражып, кандыг-бир бергедежи берген айтырыгларны шиитпирлээринге деткимчени, дузаны чедирип келген мен. Кылыр, шиитпирлээр ужурлуг айтырыглар ам-даа кончуг хөйүн билир мен. Ынчангаш ажыл-ишчи, кызымаккай, хүндүлээчел Тываның чонунга эки күзээшкиннерлиг мээң байырымны солун дамчыштыр чедирерин дилеп каайн.

Бо интервьюну алганымдан бээр 23 чыл, а Н.И.Рыжковтуң Тывага келгенинден бээр 35 чыл эрткен. Yе ол хире эрте берген-даа болза, ол Тываны утпаанын, ам-даа аңаа бар шаа-биле дузалажыр деп турарын номчааш, өөрүп олурдум.

Чуруктарда: В.И.Матвиенконуң 2001 чылдың сентябрьда Тожу кожууннуң Серлигге чорааш, иви малды мунуп турган үези.

Н.И.Рыжковтуң 1979 чылдың февральдың 23-те Кызылга келгеш, республиканың удуртукчулары-биле «Азия төвүнүң» чанынга чурукка тырттырганы.

Владимир Чадамба.

"Шын"солун