Бойдус чаяан сөс чок ыры

Июнь 14. ТР-ниң Чазааның хуралдаар залы. «Хөөмей — Төп Азия чоннарының эртинези» эртем конференциязының пленарлыг хуралы. Залче ат-сураглыг башкылар, чогаалчылар, композиторлар, эртемденнер, культура ажылдакчылары, хөөмейжилер шуужуп кирип турлар. Бот-боттарын көрүшпээннери база катап ужуражып келгенинге өөрүп, куспактажып, дыңзыг хол тутчуп эртип турлар.

ТР-ниң Чазааның Даргазының бирги оралакчызы Шолбан-оол Иргит, ТР-ниң Дээди Хуралының даргазының оралакчызы Ольга Кольчикова, ТР-ниң культура сайыды Вячеслав Донгак олар чедип кээри билек конференция ажылын эгеледи. Игилдиң ыяңгылыг үнү чаңгыланып үндү. Бүгүдениң кичээнгейи ында барды. Тываның Улустуң хөөмейжизи Евгений Сарыглар тааланчыг тыва аялга-биле чыылганнарга байыр чедирип доозуптарга, адыш часкаашкыннары диңмиттии-биле чаңгыланы берди. Кижи ала-чайгаар тура халып келиксээр. Игил үнү дыңналып кээрге, залга органнар шупту туруп кээп, адыш часкаан турган болза деп бодап кагдым. Игил, хөөмей кажан-даа, каяа-даа чаңгыланы бээрге, ынчаар мөгеер ужурлуг улус-тур бис ийин. Ынчан даштыкыдан келген аалчыларывыс, шынап-ла, хөөмей-сыгыт, игил дээрге тываларның ыдык эртинези-дир деп улам бүзүрээр чадавас.

Эге сөстү ТР-ниң Композиторлар эвилелиниң даргазы, Кызылдың уран чүүл колледжиниң директору, уран чүүл эртемнериниң доктору Екатерина Карелина алгаш, чыылганнар-биле республиканың удуртукчуларын болгаш келген аалчыларны таныштырды. Америка, Австрия, Норвегия, Испания, Финляндия, Венгрия, Германия, Турция, Япония, Көрей, Кыдат, Казахстан, Башкортостан, Моол, Иштики Моол дизе-ле, кажангызындан-даа хөй аалчылар келген болду.

Шолбан Советович байыр чедирип сөс алгаш, ТР-ниң Чазааның Даргазы Шолбан Валерьевич Кара-оолдуң өмүнээзинден Тыва черде чедип келгени-биле аалчыларга байыр чедирди.

—Хөөмей – Төп Азия чоннарының аас чогаалының салгалдан салгалче дамчып келген эртинези. Ону кызымаккай эртемденнеривис шинчилеп эгелээн, оларның ажылының түңнели база бедик болуп турар, а хөөмейжилеривис кайгамчык салым-чаяаны-биле хөөмейни бүгү делегейде алдаржыткан. Ыры-хөгжүм дээрге кижи төрелгетениниң байлак культура эртинези. Бо бистиң чыглып турар шуулганывыс Төп Азияның кайы-даа чуртунуң, аймак сөөк чоннарның улусчу уран чүүлүнүң улуг сонуургалын болдуруп турарының барымдаазы-дыр. Уран чүүл кижилерни каттыштырар, эптештирер болгаш кажан-даа дайзыннар болдурбас. Төп Азия чоннарының уран чүүлү дээш сагыш-сеткили аарып чоруур кижилерге – силер бүгүдеге чедиишкинниг ажылды күзедим. Тыва-биле чоок таныжып, ооң каас-чаражын магадап, дыштанып алырын күзедим –деп, ол чугаалады.

ТР-ниң Дээди Хуралының даргазының оралакчызы Ольга Кольчикова коллегаларының өмүнээзинден изиг байыр чедиргеш, тывызыы тывылбас, кайгамчык чараш хөөмей дугайында чугаалап тура, ооң дугайында бир дугаар бижимелдер 12 чүс чылда-ла көстүп келгенин, ынчалза-даа аас чогаалындан ужукталган хөөмейниң дөзү оон-даа ханы дээрзин онзалап демдеглээн. Бистиң үевис глобализацияга алзып, кижилерни, чоннарны мөөңнештирип турар апарганда, бо эртип турар симпозиум өңнүк-тала бистерге – чаңгыс аай бодалдыг кижилерге деңнеп четпес энергияны бээр болгаш улам ханы билчиринге, чырык хөөннерни эккээр дээрзинге бүзүрелин илереткен.

Америкадан келген аалчы, уран чүүл эртемнериниң доктору Теодор Левин сөс алды:

— Кажан мен бир дугаар хөөмейжи оолдарны көргеш, дыңнааш мынча деп турдум. «Силер ырларыңарны камнаңар. Тыва ыры-шоорга сонуургал элээн үе эртсе дөмей-ле чиде бээр. Улуг сонуургалдың өже бээри мыяда болдур ийин». Ам бөгүн мен: «Ынчан часкан-дыр мен, тыва ыры-шоорга сонуургал өжер хамаанчок, бедик сайзыралды алган-дыр. Делегей хөгжүмүнүң төөгүзүнде ол эң хүндүлүг черни ээлеп турар деп чугаалап тур мен. (Диңмиттиг адыш часкаашкыннары). Чүге дизе деткимче улуг-дур: эртемденнерниң, удуртукчуларның, чоннуң!

1987 чылда бир дугаар кээримге, Тыва мени дыка эки уткуп алган. Зоя Кыргысовна-биле кады 2 чылдың дургузунда бүгү Тываны кезидивис. Дыка-ла хөй материалдарны чыып ап, солун кижилер-биле ужураштывыс. Ынчан бижиткен ажылдарымны бөгүн Тывада эгидип чедип келдим, ажылдарымны делегейниң «Хөөмей» төвүнге хүлээдип бээр мен.Тыва хөгжүмнү шинчилээринге мээң үлүг-хуум ол болур ыйнаан — деп, ол чугаазын доозарга, адыш часкаашкыннары үр-ле чаңгыланды.

Сувд Намзырай, Моолдуң алдарлыг артизи, хөгжүм-шии театрының директорунуң оралакчызы:

— Ужуражып келгенивиске кызыгаар чок өөрүп тур мен. Мындыг ужуражылгалар чүгле Тывага, Азияга эвес, а бүгү кижи төрелгетенинге херек. Мен улгады берген кижи-дир мен. Чер-делегей кайгамчык улуг, даглар, хемнер коргунчуг улуг, а бодумну хензигие чүве деп бодап чордум. Ам бодап орарымга, бистиң Черивистиң бичиизин, ону бистер камгалаар ужурлуг бис. Чеже-даа бот-боттарывыстан ырак чурттап чоруур болзувусса, бичии Тыва каттыштырып, бөлүп келди ышкажыл. Ынчангаш бистер чүгле Черивисти эвес, а Бургандан келген салым-чаяанывысты база камгалаар ужурлуг бис. Салгалдан салгалче үзүктелбес салым-чаяан – Хөөмей ынчан езулуг бай эртине боор.

(Уланчылыг).

Светлана Дачын-Хөө.
В.Балчый-оолдуң тырттырган чуруктары.

"Шын" солун