Тывада мал чеминиң курлавырын белеткээри уламчылавышаан

 Көдээ ажыл-агыйларында мал чеминиң республика курлавырын тургузуп турарын республиканың чазаа онза хыналдада тудуп турар. Тес-Хем биле Өвүр кожууннарда ийи бүдүрүлге мал чеминиң курлавырын белеткеп турар, амгы үеде 300 ажыг тонна сиген белен. Оон аңгыда муниципалдыг тургузугларларда кыштың берге үелеринде малчыннарга үлээр курлавыр фондуну тургускан.

 Республикада сиген шөлдерин хынаан соонда, Убса-Хөл ыйгылаажынга кааңдаашкын салдар чедирбээнинден сиген эки үнген болгаш, мал чемин оон курлавырлап белеткээри таарымчалыг деп, түңнелди көдээ ажыл-агый яамызы үндүрген. Өвүр кожууннуң «Чалааты» биле Тес-Хем кожууннуң «Деспен» уксаалыг хой ажыл-агыйы» МУБ-тарның сиген шөлдери ол девискээрде. Ынчангаш мал чеминиң республика курлавырын белеткээр кылдыр ол ийи көдээ ажыл-агый бүдүрүлгелерин шилип алганы таварылга эвес.

  «Чалааты» МУБ бо хүнде 150 тонна сигенни курлавырлаан. Ол республиканың чугула курлавырының чамдыызы болур. Кывар-чаар материалдар, артык кезектер база өске-даа ажыл-агый херекселдерин садып алыр кылдыр көдээ ажыл-агый яамызы 150 муң рубльди шилчиткен. А тес-хемчилерниң «Деспен» бүдүрүлгези боттарының арга-хоргазын база чүгле чаңгыс тракторлуун өөренип көргеш, программага киржиринден ойталаан. 

  Тес-Хем кожууннуң чагыргазы мал чемин белеткээринге таарымчалыг хүннерни чидирбези-биле, өске көдээ ажыл-агый бүдүрүкчүзү Адис Чамыянны шилип алган. Ооң бүдүрүлгезиниң баазазынга республика курлавырынга мал чемин белеткээр ажыл-чорудулгалыг машина-трактор станциязын (МТС) тургузары планда. Ынчангаш сайгарлыкчыга ийи тракторну, тыраан долгандырыг сиген белеткээр машина, ийи кадыыр, бир чүдүрүкчү болгаш андазынны хүлээткен. Ол бүгү техниканы 2013 чылда чазактан МТС тургузарынга алган. 

 Адис Чамыянның удуртулгазы-биле 3 механизастаттынган ажылчын бригадалар Адыр-Тей биле Ортаа-Чыраа деп черлерде сиген кезилдезинче сентябрь 1-де-ле киргеш, 450 долгандырыг азы 250 тонна сигенни белеткээн. Оларның хөй кезиин Эрзин биле Тес-Хемниң малчыннарынга садып-саарыпканын Адис Чамыян чугаалаан: «550-600 кил сиген бир улуг рулон болур чүве. Чурттакчы чонга ону 1,5 муң рубль акшага саттывыс. Чүгле соляркага безин 140 муң рубльди чарыгдадывыс. 100 хире тонна сигенни чугула хереглээн малчыннарга сатканывыс ол. Курлавырда 100 рулон азы 50 тонна сиген бар. Кывар-чаар материалдыр садып алырынга кожуун чагыргазы 50 муң рубль акша дузазын көргүскен». 

 Республика Чазааның Даргазының оралакчызы Сергей Ондар, сайгарлыкчы-биле чүгле бодунуң малынга эвес, а республиканың курлавыр фондузунга мал чемин белеткежир дугайында аас-биле дугуржулганы кылганын чугаалаан: «Дамчыдып бергени көдээ ажыл-агый техниказы – муниципалдыг өнчүнү бодунга ажыглап турар болганда, Адис Чамыян 150 тонна мал чемин республиканың курлавыр фондузунга белеткеп бээрин хүлээнген. Ону ол күүседир ужурлуг». 

 Мал чемин белеткеп курлавырлаарынга камнап алганы 150 муң рубль акшазынга көдээ ажыл-агый бүдүрүлгези кывар-чаар материалдар садып алган, оозу-биле көдээ ажыл-агый яамызының деткиир болганы ыраккы болгаш чедери берге Мөнгүн-Тайга кожуунда «Малчын» КУБ-ка мал чемин сөөртүп чедирер. Кожууннуң көдээ ажыл-агый эргелелиниң начальниги Мерген Оюннуң чугаазы-биле алырга, Тес-Хемде мал чеминиң белеткели ам-даа уламчылавышаан: «Адис Чамыянның ажыл-агыйы республиканың курлавырынга 150 тонна мал чеми белеткээр планын кылган. Трактористерниң шалыңын төлээр, артык кезектер, солярка садып алыр дээш, бөгүнге дээр 100 тонна сигенни садып-саарган. Сиген кезилдези ам-даа доозулбаан, ынчангаш республиканың курлавыр фондузу ам-даа немежир». 

 Муниципалдыг курлавыр фондуларында 652 тонна сиген белеткеттинген: Барыын-Хемчик кожуунда – "Алдын-Булак" МУБ-туң баазазында 27 тонна, Чөөн-Хемчикте – «Белдир» КБК-ның баазазында 50 тонна, Каа-Хемде – 105 тонна, Бии-Хемде – тараачын-арат ажыл-агыйларда 100 тонна, Сүт-Хөлде –"Сүт-Хөлдүң МТС" МУБ-да 100 тонна база Таңды кожууннуң «Агроэвилел» КБК-ның баазазында Сарыглар Р.Х.-ниң ажыл-агыйында 50 тонна, Тес-Хемниң «Деспен» МУБ-та 15 тонна, Тожунуң ТАА-ларында 20 тонна сиген бар. Кожуун чагыргаларының балансызында: Улуг-Хемде – 50 тонна, Чеди-Хөлде – 20 тонна, Чаа-Хөлде – 30 тонна мал чеми курлавырлаттынган.

  «Артыкшылдыг кижи түрегдел билбес» дээр, малчыннар ону дыка эки билир. Малдың бажын чидириг чок кыш ажырар дээш, чыкылама сооктар бертинде, кыштаглаашкынга ыяк белеткенири чугула деп малчын Александра Сувандии чугаалаан: «90 чылдарның төнчүзүнде боттуң малын Чодураалыг сумуга тудар деп шиитпирлээн бис. Ынчангаш чыл санында мал чеминиң белеткелинче хөй күштү мөөңнеп турар бис. Бо чылын 80 тонна сигенни белеткеп алдывыс. Быжыг мал чеми чокта кышты, ылаңгыя часты эртери дыка берге. Бир эвес сиген-ширбиил четчир болза, мал тодуг, баш санында чидириг чок. Республиканың Баштыңы мал чеминиң республика курлавырын тургузар деп шиитпирни үндүргени - чугула болгаш мерген арга-дыр. Агаар-бойдузувус дошкун дээрзин билир бис, ынчангаш ыяк белеткенгени дээре. Малчыннар ону дыка эки билир».

  Республикада ниитизи-биле 755 тонна мал чемин курлавыр фондуда белеткээн. Ол фондудан аңгыда кожууннарда база артыкшылдыг 7469 тонна мал чеми бар. Эң-не хөй сигенни: Сүт-Хөл – 2709 тонна, Чөөн-Хемчик – 1635 тонна база Барыын-Хемчик – 972 тоннаны курлавырлап алган.