Бистиң кадыывыс – бодувус холувуста

Бодап-бодап кээрге, кижиниң кадыкшылындан эрткен чү­ве чок. Эшкедеп-ле чоруур эрбенниг амыдыралывыста кадыывыс дугайында тооп бодаар эвес бис. Кандыг-бир аарыгга туттурупкаш, ынчан харын бодавасты бодап, кончуумну аа, кадыым дугайында чоп-ла сагыш салбайн чораан кижи боор мен деп эмчи-домчуже маңнап, лама-хамнарга безин чалбарып чеде берген турар бис. Кижиниң кадыы-ла эки болур болза, арткан чүве аайлажы бээр деп бо-ла чугаалажыр болгай бис. Ол-даа шын. 

Чоннуң кадыкшылының дугайында сагыш салыышкын — күрүне политиказының эң чугула сорулгаларының бирээзи. Кижилерниң кадыын камгалаарынче, аарыгларны болдурбазынче угланган янзы-бүрү хемчеглер доктаамал алдынып турар. Ооң чижээнге бүгү-ниитиниң диспансеризациязын, халас шинчилгелерни, кадыкшыл маршруттарын көрүп болур. 2014 чылда Тывага «Кадыкшыл маршруду» деп төлевилел ажылдап эгелээн болгаш бо үе дургузунда эмчи бригадалар рес­публиканың шупту кожууннарын эргип-кезээн. Бедик мергежилдиг кезер эмчи, карак эмчизи, уролог, ортопед, педиатр, невролог, кардиолог, отоларинголог, пульмонолог, терапевт, эндокринолог дээш, өске-даа тускай специалист эмчилер диаг­ностика аппаратуразы-биле дериттинген ийи улуг КамАЗ машиналарга ырак-узак ко­жууннарның чурттакчыларын хүлээп ап, хөрек, чүрээн шинчип, УЗИ дамчыштыр иштики органнарын хынап көрген.

Суурлар чурттакчылары бе­зин келген эмчилерге хынаттырып алыр аргалыг болган. Суур­жулар чүгле аарып-аржаан­да чедер дээрден башка, кожуун төвүнүң эмчилеринге албан-биле барып турбас болгай. Ынчангаш «Кадыкшыл маршруду» көдээ чонга кончуг дузалыг болган. «Он ай иштинде бо губернатор төлевилелин езугаар рес­публиканың 17 кожуунунче үнүп, 15 муң ажыг кижини шинчээн бис» – деп, Кадык камгалал яамызының эмнээшкин килдизиниң начальниги Олег Николаевич Сим чугаалады. «Кайы кожуунда чоннуң кадыкшыл байдалы чүгээр болуп турарыл, кайызында  шоолуг эвезил?» деп айты­рыымга: «Кайызында-даа колдуу дөмей» дидир. Бо   үнүүшкүннер үезинде илереттингени чүл дизе, кожууннар чурттакчыларында эң хөй таваржып турар аарыглар – хан эргилдезиниң системазы, ижин-баар, карак, кулак, боос­таа, думчук, уруг савазының аарыглары болуп турар. 378 кижиге бедик технологиялыг медицина дузазы херек. 2570 кижи хоочураан аарыгларлыг.

Хан эргилдезинде үрелиишкин дээрге, дыка хөй тываларның ханының базыышкынының улуу. Мооң ужун чүрек-дамыр аарыы, инсульт, инфаркт тыптып болур айыыл бар, чүрек, бүүректерниң ажылдаарынга багай салдарлыг. Ханывыс базыышкыны чүге улугул? Ооң чылдагааннары эңмежок хөй. Кара угаан-биле бистиң билип чоруурувус – тывалар даглыг бедик девискээрниң чурттакчылары, агаар-бойдузу изиг-соок каккылаашкынныг болганындан бо байдал кижилерниң кадыынга дыка-ла салдарлыг хире. Оон аңгыда дустуг шай ижер, чаг­лыг эът чиир чаңчыл база бар. Хоралыг чаңчылдар –  таак­пылаар, арага ижер, ижип-чип турар аъш-чемивистиң шынарын херекке албас, амыдыралдың кадык овур-хевири-биле чурттаарын тоовас болгай бис. Ынчангаш ижин-баарывыс­ты, боостаавыс­ты эмин эрттир изиг шайга, ажыг арагага чиртип, тыныш органнарын, хөрээвисти таакпы-биле кузумналдырып турар бис. Оон аңгыда амгы үеде аарыгларның бир үнер дөзү – стресс. Кевин-херекчок чүве ужун бар шаавыс-биле кылыктанып, хөлзеп, нервиленип-ле чо­руур бис. Мындыг байдалда хан базыышкыны дораан улгадыр, кастыктар безин чарлыр чедип, баш чыккыңайны бээр.

«Кадыкшыл маршрудунга» кожууннарда ажы-төлдүң кадыы­ның байдалын база хы­наан. Бо дугайында Кадык камгалал яамызында ие-чаштың кадыы болгаш санатор-курорт эмнээшкин килдизиниң консультантызы Олчанай Анатоль­евна Шоюн-биле чугаалашкан бис. Төлевилел эгелээнден бээр эмчилер 10402 уругну шинчип, кожууннарже 40 үнүүшкүннү кылган. Ажы-төл база улуг улус­тан эвээш эвес  аарып турары иле­рээн. Бичиилерниң аразында кили четпес, арган-дорган, чолдак  уруглар хөй – витаминнер четпезиниң салдары. Эндомиктиг зоб       аарыы нептергей – ижер суувуста йод чок, ынчангаш балык аймаандан чемнер чиир болза эки. Шинчиттинген уругларның барык 46 хуузу тыныш органнарында аарыгларлыг. Ол ам бодавыже, бир дугаарында – респираторлуг чыпшынчак     аарыглар, ангина. Уруглар будун, боостаазын кончуг доңуруп турар хире, оон чөдүрер, дымаалаар, боостаазы кижидер, оон-даа ыңай нарыыдаар болза, ангинаже, а ол тонзиллитче шилчип болур. Тонзиллит кедерээш, ревматизм, чүрек, бүүрекче, дамырларже халдап болур. Ынчангаш ада-ие ылаңгыя соок үелерде ажы-төлүн чылыдыр хепкерер, экидир хайгаараар, оларның иммунитедин кошкатпазы чугула. Иммунитет кошкак болурга, уруглар агаар дамчыштыр халдавырлыг микробтарны белен чыпшырып алыр.

Элээдилер аразында семис уруглар база бар. Ооң чылдагааны — шын эвес чемненилгеде, уругларның телевизор, компьютер мурнунга хөй олуруп турарында, күш-культура, спортка туралыг эвезинде. Олчанай Анатольевна уругларда бар аарыгларны нарыы­даашкынче шилчитпейн, шуптузун эрте дээ­ре эдип ап болурун онзагайлап чугаалады. Ынчангаш ажы-төлүнүң кадыкшылынче сагыш човаашкын, уруг­лары дээш харыысалга ада-иелерге кол онаа­жыры билдингир.

Черле ынчаш кижи бүрүзүнүң кадыы — ооң бодунуң холунда. Кадыын камнавайн, хоралыг чаңчылдардан адырылбайн чорааш, ол ышкаш озал-ондактан, ылаңгыя бис­тиң эр улузувус өске оранче эрте чоруп турары чүден-даа артык хомуданчыг. Угунда-ла эвээш санныг тыва чон-дур бис, ооң кадында бодувусту камнавазывыска канчап болурул?

«Кадыкшыл маршруду» деп төлевилел чаңгыс бо чыл-биле кызыгаарланмас, кыш намдап, бичии чылый бээрге-ле, ол уламчылаар дээрзи чугаажок. Тускай мергежилдиг специа­лист эмчилер чедишпес ырак-узак Тожу, Мөңгүн-Тайга, Бай-Тайга, Тере-Хөл дээн ышкаш кожууннарга ооң ажык-дузазы кайы хире улугул дээрзин чугаалавас­ка-даа, билдингир. Кол-ла чүве  –  эмчилер сээң ооң-мооң аарыг-дыр деп тодарадырында эвес, а шинчип көргеш: «Кадыың-даа тулган-дыр, эр хей» — деп мактап чугаалаарында. Каң кадыкшылывыс шуут тулган эвес-даа болза, оода эки байдалдыг болзун дээш боттарывыс кызып, кадыывыс камнаарынче сагыш салбас болзувусса, өске кым-даа ону камнап берип шыдавас.

Надежда Эргеп.