Экологтуг езу-чаңчылдар – чогаалдарда

Бойдус хирленип, төтчеглеттинип, төнүп каар болза, кижи база чиде берип болур деп чүүлдү өзүп орар салгалывыс медереп билир ужурлуг. Ону Тес-Хем кожууннуң Кызыл-Чыраа ортумак школазының тыва дыл болгаш чогаал башкызы Урана Николаевна Сады бодунуң ажылында колдадып турар. Хөй арга-дуржулгалыг башкы аныяк башкыларга сүме кылдыр дараазында чүүлүн бараалгатты.

У.Н.Сады: «Тыва чон үе-дүптен бээр төрээн бойдузунга аажок камныг, хумагалыг чораан. Ону эң-не дээди, ыдык кылдыр көрүп, бойдусту ханы хүндүлеп, эки билир турганы маргыш чок. «Бойдуска хүндүткел, ону «бурганчытканы» езу-чаңчылдар таварыштыр дамчып чедип келген» – деп, эртемденнер түңнеп турар.

Шынап-ла, бойдуска хамаарылгалыг ол кандыг езу-чаңчылдарыл, өөредилге номнарында чүү барыл, аңаа даянып алгаш, кижизидилге ажылы чорударының кандыг аргаларын ажыглап болурунга доктаап көрейн.

5-ки класска С. Токаның «Араттың сөзү» деп романындан «Ававыс чокта» деп үзүндүнү номчуп тургаш, ында аңчы Домбаштайны кожа-хелбээ аалдың кижилери уткуп, олчазын алгаан, амыр-мендизин айтырганы-биле уруглар таныжар. «Таңды кежиин, дайнам-даа болза, үлежир» деп чаңчыл херек кырында канчаар сагыттынып турарын чурум аайы-биле сайгарар: бирээде, келген чон хүлбүстү дергиден чешкеш, союп турары; ийиде, үлеш эгелээр; үште, эътти үлеп турган кырганнарның улуу үлештиң артыын ийи холдап көдүрүп алгаш, йөрээл сөстер-биле Домбаштайга тутсуп турары — аңаа аңчының харыызы.

Мындыг чижектиг сагылгаларже онза кичээнгейни углаар. Маңаа чүнү кылып болурул, кандыг аргаларны ажыглаарга, уругларга дээштиг салдар чедирерил дээн чергелиг айтырыгларже кичээнгейни салыр. Кырганның «Эликти бөгүн сен өлүрдүң, бис үледивис. Даарта мен өлүреримге, сен үлээр сен» деп чугаазының утказы чүл, Домбаштайның «Уругларыңар тайгага аңнааш, олчалыг болзун» дээни чүнү чугаалап турарыл? Домбаш ирейниң мында кандыг мөзү-бүдүжү көстүп турар-дыр? Силер ону кандыг кижи деп санаар силер? Бо чижектиг уругларны бодандырар, угаап билирин, логиктиг боданыышкынын сайзырадыр ажылдарны чорудар.

Амгы үеде чөпшээрел бижиктиг аңчы кижи безин каракка көзүлгенин-не шыгаап чорбас. Херекчок черге боо туткан кижи көргенде, улус ону аңчы дивес, төтчеглекчи дээр апарганын билиндирип, бойдусту камнаар, келир салгалга арттырар дээн ышкаш кижизидилге ажылын чорудары артык эвес.

О. Саган-оолдуң «Кежиктиг сылдыс» деп тоожузунда «Байырлыг, төрээн аалым!» деп үзүндү-биле таныжар бис. Ында бичии Ак-оол эртем-билиг чедип алыры-биле төрээн аалындан найысылал Кызылче чоруптар. Орук ара оваалыг арт кырынга үнүп келгеш, артты ашкан кижилер ыяап-ла дүжер, черден даш ап, оваага немей каар езулалды кылып турар. Маңаа база кижизидилге ажылын чорудар. Оол овааже чүге сөөлгү катап хая көрнүп турганын айтырар. Кижиниң төрээн чери, довураа дег эргим чүүл чок. Өскен-төрээн чериниң бир улуг артын ажып, амыдыралдың узун, делгем, ак оруунче аъттаныпкан чаш оолдуң сеткилинге кандыг бодалдар кирип чораанын-даа сонуургап, төрээн чер, чурт дугайында беседаны кылыр.

Ол-ла чоруп ора, кадарчы бичии оолга ужуражыр, холунга чораан кадыргызын эжинден харамнанмайн, кады быжырып чигени «таңды кежиин үлежип чиир» дээрзин көргүзүп турар.

Таңды кежии сартыктыг. Аңчының олчазын деңге үлежир. Өгбелерниң бо чаңчылын Ч.Кууларның «Шораан» деп тоожузунда караа чок бичии оолду эдертип алгаш балыктап, каттап-даа чорааш, Шораанны эштери оолдар ооң үлүүн холунга тутсуп бээри – кижизидилге ажылы чорударының база бир чараш чижээ.

Тыва кижи шаг шаандан тура-ла мал азырап, ооң-биле амыдырап чораан болганда, мал-маганга сылдангы-сырынгы турбазын, кодан сүрүг онча-менди, ыт-куштан сол турзун дээш, оран-таңдызынга чүдүүр, төрээн черинге чалбарыыр, чажыын чажар, чүнү кылбас дээр. Ооң-биле чергелештир аалдарның арат чону айыыл-халап, аарыг-аржык чок, ажы-төлү, ал-боттары амыр-тайбың чурттазыннар дээш, шыырак билиглиг лама, хам хооп, чалап эккелгеш, хам ыяш, тел ыяш, бай ыяш, оваа, суг бажы дагыдар.

К. Чамыяңның «Мөңгүн оттук» деп чогаалында «Төөгү чугаа» деп эгеде аңчы дың кара чаңгыс огу-биле те боолап алырга, оозу бедик хая кырынга эңмекке чыдып алыр, аргамчы шөйгеш, олче өрү-куду көрүп, чалбарааш, баг дамчып бадыптар. Чалбарыг кылып сүзүглээниниң ачызында ол олча-омактыг чанып келир.

Yстүнде көргенивис езу-чаңчылдарга доктаап, амгы үе-биле деңнеп, чаңчыл-сагылгаларны кылып, сагып чоруурунуң ужуру чүл, шак ындыг сагылгаларны кылып чоруур улус суурда (уругларның чурттап турар черинде) бар бе, ындыг улустуң амыдыралы, ажы-төлү канчаар чурттап чоруур-дур дээн чергелиг айтырыгларны уругларга салып, угаан-бодалын, чогаадыкчы аргаларын сайзырадыр, боттары кандыг-бир түңнелди үндүрерин чедип алыр».

Түңнел сөс. Бойдус камгалалынга хамаарышкан езу-чаңчылдар уругларга өөредип турарывыс чогаалдарда бар, кол-ла чүүл аңаа доктаап, уруглар ону эскерип, ук чаңчылдарга хамаарыштыр боттарының санал-оналын, киржилгезин, хамаарылгазын илередири, амгы үе-биле деңнеп көөрүн чедип алыры чугула.

Кичээл үезинде кандыг арга, метод-биле, каяа, канчаар ажыглаары, шилип чорудар ажылдың дээштии чүгле башкының чогаадыкчы ажылындан хамааржыр.

Чамдык чогаалдарда ук чаңчылдар сагыттынмайн-даа баар таварылгалар бар. Чижээ: С. Сарыг-оолдуң «Белек» деп тоожузунда Илдирмаа аңнап чорааш, черле оран-чуртунга чалбарыг кылбас, шай хайындыргаш, үстүн өргүвес, ооң уржуундан ирги бе, ээн арга иштинге азып, түреп-даа хонар чери бар. Бо таварылгада Илдирмааның мындыг байдалга таварышканынга чүү азы кым буруулугул деп айтырыгны чүге салып болбас деп. Уруглар хандыр бодангаш, үстүнде четпестерни адаптып болур.

Черле ынчаш, ада-өгбелеривистиң шаг-шаандан бээр сагып чорааны бойдуска хамаарышкан езу-чаңчылдарын аныяк-өскен ортузунга ам-даа нептередип, амыдыралга ажыглап боттандырарын чедип алыры-биле өөредип турарывыс чогаалдарга даянып, ук чогаалдарның сайгарылгазын чогуур деңнелге чорудары уругларның мөзү-шынар, бойдуска ынакшылы, күш-ажыл база эстетиктиг кижизидилгезиниң айтырыгларын шиитпирлээринге дузалаар, патриотчу үзел-бодалын хевирлээр, билиин делгемчидер база чаа билиглер-биле байыдып чепсеглээр.

Валерия Конгар белеткээн