«Сан-Ра»-биле деңге чаржып…

Июль 21. Чадаана хоорайның стадиону. Ону долгандыр изиг аъш-чем кылып одагланган, садыг-саймаазында янзы-бүрү барааннар делгээн, хол-биле кылган уран кылыгларын садып-сайгарган кижилер-ле хөй. Дириг хөгжүмнүң болгаш шажынның «Yстүү-Хүрээ-2013» фестивалы Чадаанада ам 15 дугаар эртип турары бо. Ону сонуургап каш чүктен чыглып келген стадион долу чонну көөрге, улуг кымыскаяк өө-ле. Фестивальга бо удаада 50 ажыг коллективтер киржип чедип келген болду. Олар Чадаана хемниң эриинде арыг иштинге чаңчыкканы езугаар майгын хоорайжыгажын тургузупкаш, үш хүннүң дургузунда шилилде конкурсту эрткен.

Ам жюриниң шиитпирлээни езугаар тиилекчилерниң гала-концертин четтикпейн манап орарывыс бо. Жюриде ат-сураа алгаан хөгжүмчүлер кирип турар: Юрий Виноградовский (Новосибирск), Ярослав Борисов, Евгений Ткачев, Николай Дамба болгаш өскелер-даа. Хөгжүмнүң байырымныг үнү чаңгыланган соонда фестивальдың солуттунмас башкарыкчызы болгаш үндезилекчизи, «Тыва» КТРК-ның директору Андрей Чымба гала-концерттиң эгелээнин чарлапты.

Сценаже бир дугаарында Чаа-Хөл кожууннуң Шаңчы сумузунуң төлээзи Андрей Скосырскийни чалапты. Бо өөреникчи оол «Хөөмей» фестивалынга база киржип турганын «Шын» солун чоокта чаа бижээн болгай. Ооң арга-дуржулгазы чоорту өзүп орары илдең-дир.

Кызылдан «Микстет» бөлүү. Ооң ыраажызы Сайлык Оммунну дораан танып кагдывыс. Р.Кенденбиль аттыг республиканың салым-чаяанныг уругларның уран чүүл школазын дооскан өөрү-биле Сайлык аңгы бөлүктү тургузуп алганы ол деп эскерип ор бис. Улустуң ырыларындан тургустунган поппурини С. Оммун бараалгатты: «Эзимнерге ээзин черле кагбас эки аът Эзир-Кара дугайында», «Дээр өңнүг бора мунган, девиржиткен анчыг хей» дугайында күштүг, чараш үнү-биле ыраажы чоргаар ырлап туру. Ятха, виолончель, игил ону үдеди. Тиилекчиже кордап болур ыраажы, бөлүк бо-дур деп дораан чугаалажы бердивис.


Танако Аяко: — Экии, Чадаана! Мени Аяко дээр. Мен Япониядан чедип келдим – деп, бичежек дурт-сынныг аныяк кыс тывалап бодун таныштырарга, стадион магадал-биле хүлээп алды. Япон ортулуктарның чурттакчыларының улустуң ырларын болгаш ол ортулуктарның аң-мең, куштарының үнүн ол олчаан өттүнерге, дыка-ла сонуургадывыс.

Кызылдан «Мом» деп бөлүк. «Сценаже он чыл хире үнмээн болгаш, ону сакты бергеш, «Yстүү-Хүрээ» фестивалында киржип чедип келдивис» — деп, бөлүктүң ыраажызы Орлан Салчак тайылбырлады. Оон боду гитарага ойнавышаан, рок аяны-биле ийи ырыны орус дылга күүсетти.

Чадаанажылар фестивальга киришпеске кымнар киржир боор, Кызылдың уран чүүл колледжизиниң сургуулдары Чадаана чурттуг аныяк оолдар «Турум салгал» деп бөлүктү тургузуп алган болду. «Тооруктуг тайгаларлыг ава Тывазын» хөмей-сыгыды-биле согажалап оргаш, дембилдейлеп-дыңгылдайлап аян тударга, стадион «далай дег чалгып», шимээн-дааш диңмирей берди. Бо ышкажыл, Yстүү-Хүрээниң салгалдары!

Америкадан келген хөгжүмчү Энрике бо чайын «Хөөмей» фестивалынга база хамыкты кайгаткан чүве ийин. Тывалап турда шуут магалыг. Та каяа, та кажан-чежен өөренип алганы ол ийик, Тывага, ыры-хөгжүмге, хөөмейге ынакшылын ол илередип мага ханмас. Бо удаада ол «Энрике болгаш ооң эштери» деп бөлүктү тургуза шаап алгаш, «Алаш кызы» деп ырыны бараалгатты. «Алаш хемим шыпкын-даа бол, Алаш кызы таан чараш…» . Ол ырыны хөгжүмчү өңнүү Джамиля Ооржакка тураскаадып турарын чарлаптарга, стадионга адыш часкаашкыннары база катап чаңгыланы берди. «Четтирдим, Чадаана!» дээн Энрикениң өөрүшкү долган үнү шимээн-дааш өттүр дыңналды.

«Музэнерго» бөлүү Москва чоогунда Дубно хоорайдан Тываже углай аъттангандан бээр ай ажа берген. Ол орук ара чоруп ора, хөй-ле хоорайларга концерт-оюнун бараалгадып, хөгжүмчүлер-биле ужуражып, «Yстүү-Хүрээ» фестивалын суртаалдап, элээн хөй эш-өөрлерин олче эвилелдеп эккелген болдулар. Ынчангаш «Музэнерго» бөлүүнүң иштинде безин аңгы-аңгы бөлүктер тургустунуп, чогаадыкчы чоруу-биле бот-боттарынга тааржырларын тып, ийи-үш болуп алган фестивальга киришкен. Оларның аразында Россиядан, Бразилиядан, Чилиден, Швейцариядан, Украинадан хөгжүмчүлер бар. Кемерово хоорайга кээрге, оларга Ольга деп хөгжүмчү кыс каттыжып келген. Чилиден гитарага ойнаар аныяк хөгжүмчү-биле кады олар ыраккы океанның шимээн-даажы сиңген аялганы тааланчыг бараалгаттылар. Океан ажылдыр чыдар Бразилиядан хөгжүмчүлер Чадаана хем эриинге каш хондур чурттааш, даңгаар эртенги соокка шору чаңчыга бергенин, эгезинде түреп турганын чажырбадылар. Скрипка, гитара, труба, фортепиано – шуптузунга ойнавышаан, чуртунуң аялгаларын ойнап бердилер. Эң сөөлүнде «Музэнерготур» деп хөй кижи составтыг бөлүк (шупту катчып алган) аян тутту. Янзы-бүрү стильдиң, аңгы-аңгы аянныг, каш янзы чурттарның чоннарының хөгжүмүн чадаанажылар таалап дыңнады. Оларның аразынга бистиң ынак хөөмейжи-ыраажывыс Андрей Монгуш ырлап үнүп кээрге, чоргааранчыг-ла-дыр. Р.Кенденбильдиң «Кодур-оол биле Биче-кыс» деп операзындан арияны ол күүсетти. Орус ыраажы уруг өске бир ырыны ырлаан. Аралажып, чергележип, чогаадып ырлажыры хөгжүмчүлерге езулуг таалал дээрзин тайылбырлап канчаар. Тываның чоргааралы апарган хөгжүмчү-хөөмейжи өг-бүле Чоодулар – Шончалай биле Начын тыва чонунга чоргаарал болгаш ынакшылын «Мээң чонум» деп ырызы-биле илеретти.

Концерттиң башкарыкчызы Андрей Иванович Чымба солун медээни дыңнады каапты: «Эргим өңнүктер, сценаже Тыва Республиканың Баштыңы — Чазааның Даргазы Шолбан Валерьевич Кара-оолду чалаптаалыңар!» — дээрге, стадион база катап «чалгый» каапты.

— Эргим чаңгыс чер-чурттугларым, силер бүгүдеге байыр чедирериниң бетинде аалчыларывыска каш сөс чугаалаарын чөпшээреп көрүңер. Өңнүктер, бистерге бүзүреп, орук-суурну ырак дивейн, бисти хүндүлеп, сарыг-шажынны хүндүлеп, «Yстүү-Хүрээ» фестивалында киржип чедип кээп турарыңар дээш силерге чонум мурнундан мөгейип, өөрүп четтиргенимни илередип тур мен. Ооң-биле чергелештир амдыызында фестивальды организастап турарында чедер-четпестер дээш буруувусту миннип тур мен. Ынчалза-даа чылдан чылче ону экижидер дээш кичээнгейни углап келдивис. Фестивальдың организакчыларының кызымаккай чоруунуң ачызында оларның эге баштай-ла салган сорулгазы амыдыралда боттанган болдур ийин. Хүрээ тудуу доозулган, ол ажылдап эгелей берген. Ынчалза-даа сорулга ооң-биле доозулган деп болбас, чүге дизе хүрээ комплекизинге элээн хөй тудуглар ам-даа немежир, туттунар ужурлуг. Игорь Дулушке бистиң хүрээвисти тударынга киирген үлүг-хуузу дээш мөгеер бис. Ол чүгле Yстүү-Хүрээни эвес, а сагыш-сеткиливисте хүрээни тургузуп берген болгай. Ол чаагай эгелээшкиннерни уламчылаалыңар. Каш хонук бурунгаар Чадаанага Сергей Кужугетович Шойгу-биле кады кээп чордувус. Маңаа культура-спорт комплекизин тургузары чугула дээрзин база катап чугаалаштывыс, чүге дизе делегейниң кайы-даа булуңнарындан, күрүнелерден чон мында чыглып кээп турар чүве болганда, келген аалчыларывыс культурлуг-даа, спортчу-даа хемчеглерге киржир аргалыг болзуннар. Бо стадионну база чаагайжыдып алыылыңар, делегей чергелиг хемчеглерни бедик деңнелге эрттирер ужурлуг. Чадаананың оруктарын асфальтылап, майгын хоорайжыгаш турар хем эриин чаагайжыдып, ол парк силерге херек болганда, ооң черин аргажок чиик өртекке, ужур ындыг дээш садаалы. Аңаа кафе, рестораннар, ховар кылыглар барааннарының садыглары турзун. Сайгылгаанны киирип, ол чарыкче көвүрүгнү тудаалыңар.

Чадаанажылар, чөөн-хемчикчилер! Эр хей силер! Чадаананың, Yстүү-Хүрээниң ат-сураа делегейниң бүгү чурттарында чаңгыланып турар апарганы адаарганчыг-даа-дыр. Сагыш-сеткиливис чүдүлге-сүзүктүг чоруур-ла болза, кандыг-даа бергелерни эрте бээр бис. Өгбелеривистиң арттырып кааны езу-чаңчылдарын черле салбаалыңар. Ол талазы-биле силер бүгү чонувуска үлегер-чижек силер. Фестиваль үезинде корум-чурумнуң байдалы кандыгыл дээрзин шагдаалардан сонуургап айтырдым, ажырбас-тыр. Бурган авыралында багай чүүлдер чок. Сагыш-сеткиливисте хүрээ тургустунган болганда, аңаа тейлеп, ак сеткилдиг чоруулуңар. Тывалар бөмбүрзектиң кайы-даа чурттарының чоннары-биле эптиг-демниг чурттап шыдаар, ол хире бедик культуралыг чон бис дээрзин катап-катап бадыткаалыңар. Демин чугааладым, ону чедип алырда бо стадионну Совет Тываның 5 чылы аттыг стадион ышкаш кылдыр чаагайжыды кылып алыр ужурлуг бис. (Ураалар, адыш часкаашкыннары). Эки үлегер-чижээңерни черле салбаңар.

Силерге бөгүн ажыы-биле чугалап болур мен. Чурттуң үш улуг удуртукчузу Тывавыска келгеш, үш хондур дыштанып алгаш чоруптулар. Ол дээрге Путин, Медведев, Шойгу удуртукчуларывыс-тыр. «Тываны бүгү талазы-биле деткиир бис. Ол чурттуң бурунгаар сайзыралынга чугула» — деп, өөрүнчүг сөстерни чугаалааш, бардылар. Биске оон өске чүү херек боор, чонум. Шупту демниг болуп ажылдаалыңар – деп, Шолбан Валерьевич сагыш-сеткил хайныгыышкыны-биле чугаалады. Оон фестивальдың эң бичии киржикчизи Херел Сатка тускай белээн — (айпетти) сөңнеди.

Игорь Дулуш фестивальдың үндезилекчизи, «Yстүү-Хүрээ» төлевилелдиң эгелекчизи: — «Бисти деткип чоруур удуртукчувус Ш.В.Кара-оолга өөрүп четтирдивис. 2000 чылдан бээр ол бүгү талалыг деткимчени көргүзүп келди» – деп, ол кысказы-биле тайылбырлады.

Өөрүнчүг медээлер соонда сценаже «Чадаана» бөлүүн чалапты. Назы-хары кижи ортузу чеде берген ашак-оолдар ойнап, ырлажып турда, кайгамчык-тыр! 60-70 чылдарның ырларын олар бараалгатты. Деткикчиниң тускай шаңналын-даа алдылар.

Улаштыр Красноярск хоорайдан бир-ийи чыл болгаш-ла «Yстүү-Хүрээ» фестивалынга кээп киржип чаңчыга берген «Духов день» бөлүү сценаже үнүп келирге, эрги өңнүктерин чадаанажылар алгы-кышкы-биле уткуп алды. Yш чараш кыстар хөгжүмчү оолдарынга үдедип алгаш, орус улустуң ырлары-биле аян тутту.

Андрей Чымба ам шаңналдарны чарлай берди: «Төнчү чок чогаадыкчы чорук» деп тускай шаңналга Айдың Седии (виолончель) төлептиг болду. «Тулган ыраажы» — Сайлык Оммун. «Тыва» КТРК-ның тускай шаңналын – (гитара) Андрей Скосырскийге тывысты. «Эң чараш чаңгыстың күүселдези» — Аяко (Япония). «Тускай аян» — «Духов день». «Ритм болгаш сагыш-сеткил» — Орлан Салчак. «Сагыш-сеткилге дээштии дээш» — Буян Монгуш (Баян-Дугай). «Езу-чаңчылдарга шынчызы дээш» — «Шыңгырааш» (Чадаана). «Фестивальдың идегели» — «Турум салгал» (Чадаана). Дыка хөй кижилерге деткикчилерниң шаңналдарын тывысты.

Фестивальдың эң солун кезээ – аалчы «Сан-Ра». Сценаже алдынналып-мөңгүннелип чайынналган кара кештиг хөгжүмчүлер – эки таныыр өңнүктери үнүп кээрге, стадион ураа-биле уткуп алды. Биеэки-ле хөгжүмчүлерни танып кагдывыс. Назы-хары оранчок дөгүй берген-даа бол, сценага олар ойнап, танцылап, ырлап турда, чалыы эрлер ында-ла каар! Бистиң ТР-ниң Чазааның үрер хөгжүм оркестриниң хөгжүмчүлери-биле катчып алгаш, удур чогаадып ойнап шаг болдулар. Бистиң хөгжүмчүлерге ол кайгамчык уттундурбас кичээл, өөредиг дээрзи билдингир. «Сан-Ра» бөлүү дег хөгжүмчүлер делегейде чок дээрзинге база катап бүзүредивис. Оларның Yстүү-Хүрээге кээп эгелээниниң ачызында тывалар үрер хөгжүмнүг апарган бис, өгбелеривистиң ынак хөгжүмүн эгидип алыр аргалыг болганывыс ол. Ол дээш оларга курлак чедир мөгеер ужурлуг бис.

Эң сөөлүнде сценаже ТР-ниң Чазааның үрер хөгжүм оркестри, удуртукчузу Тимур Дулуш-биле үнүп келгеш, ойнап турда, «санражыларның» бирээзи сцена кырынга көрүп тура, оларның аразынче кире халыксаазы кээп турарын эскердим. Ол кайы хире хол часкап, бүгү боду хөгжүмчүлер-биле деңге «ойнап», өөрүп турганын көрген болзуңарза, тыва хөгжүмчүлеривис дээш чоргааралдан карак чажы бадып турар апаар дээрзинге бүзүреп көрүңер.

Байырлыг, «Yстүү-Хүрээ-2013!» Катап база «Yстүү-Хүрээ-2014»-ке ужурашкыже!

Светлана Балчыр.

"Шын" солун № 84 2013 чылдың июль 23