Ча — бурунгунуң чепсээ

Тывага дыка үр үе дургузунда аңгы ок-чепсекке ча хамааржып турганын төөгүнүң материалдары бадыткап турар. Янзы-бүрү аң-меңни аңнаарының аргаларының хөй кезии ча-биле аңнаашкындан хевирлеттинип тывылган деп болур.

Бурун шагда уранхайлар чаны тал, сөөскен ыяштан, те мыйызындан кылып ап чорааннар. А чаның кирижин 2 сувай инектиң азы улуг шарының сиирин кургадып алгаш, чымчадыр соктааш, өрээш, кириш кылып ап турганнар. Азы соок малдың кежин чиңгеледир өрээш, ону борбакталдыр тыртып тургаш, киришти кылып ап чорааннар.

Чаның согунун хадың, тал ыяштан, кес талазын даас дээр куштуң, эзирниң чүү-биле кылып ап турган. Согуннуң бажын баштай шиш даш-биле, сөөк-биле, сөөлүнде демир-биле кылып ап турар апарган.

Ча адары үе аайы-биле эттинип, чаарттынып келгениниң түңнелинде амгы үеде ол тайбың оюн-тоглаа бооп доктааган. Спорттуң бо хевири Олимпий оюннарының программазынче шагда-ла кирген.

Тыва биле Россияның демнежилгезиниң 100 чыл болган оюн республикага калбаа-биле демдеглээри-биле бо чылдың Наадым байырлалын өске найыр-дой-биле кады сентябрьның 5-8 хүннеринче шилчиткенин эки билир бис.

Наадым байырлалының аът чарыжы, ча адары Тос-Булакка болган. Тыва арга-биле кара адарынга, чыл келген тудум, ооң киржикчилери улам көвүдеп кел чыдары өөрүнчүг. Бо удаада ук маргылдаага 44 эр, 19 херээжен ча адыкчылары киришкен. Маргылдааның дүрүмүн езугаар шупту ча адыкчылары национал идик-хевин кедип алгаш, маргышканнар.

Эр улус 40 метр хемчээлдиг черге караны аткан. Маңаа Кызылдың күрүне университединиң студентизи, спорттуң бо хевиринге Россияның спорт мастери Чаян Монгуш эң хөй саны аткаш, чемпион  атка төлептиг болган.

Ча адарынга инвалид спортчуларның аразынга 2013 чылда Россия Федерациязының бирги чери дээш чемпионадынга Улуг-Хем кожууннуң Шагаан-Арыг чурттуг Руслан Очур бирги черни алгаш, Россия Федерациязының шилиндек командазының кежигүнүнге кирген. Ол 2014 чылда Швейцарияга болган Европа диптиң бирги чери дээш чемпионадынга ийиги черни алгаш, ча адарынга делегей чергелиг спорт мастериниң адын чедип алган. Ол бо Наадымга база киришкеш, тиилекчиге каш-ла санны ойнаткаш, ийиги черге төлептиг болган. Сүт-Хөлден келген спорт мастеринге кандидат Олча Монгуш үшкү черни ээлээн.

Кыс ча адыкчыларындан Кызылдың 15 дугаар школазының өөреникчизи Чеңнеш Конгар-Сүрүң чемпионнаан. Таңдының Сосновкадан келген ча адарынга спорт мастеринге кандидат Чодураа Оюн – ийиги, Кызылдың 5 дугаар школазының доозукчузу Надежда Сат үшкү черге төлептиг болганнар.

Ук маргылдааны бедик деңнелге организастап эрттирер ажылга ооң кол судьязы Виктор Саржат-оолдуң кылып чоруткан ажылы кончуг улуг. Ол — ча адарынга ССРЭ-ниң спорт мастериниң адын тыва спортчулардан баштай күүсеткен ча адыкчыларының бирээзи. Ол аныяк чылдарында чедип алган бедик арга-дуржулгазын өөреникчилеринге күзелдии-биле дамчыдып берип чоруур. Виктор Саржат-оол — амгы үеде ча адарынга Тыва Республиканың шилиндек командазының кол тренерлериниң  бирээзи.

Владимир Чадамба.

"Шын" солун