Тыва - бурунгу скиф сайзыралдың тывылган чери

Скиф алдынының соонда Тываның эрге-чагыргалары «Аржаан-2» базырыкты касканының соонда өске бүгү тывыштар-биле кады Москваже археологтарның чедиргени скиф хааннарның артынчыларын республикаже дедир эккелген.

Бурунгу скиф сайзыралдың тывылган чери, мурнунда санап турганы Европаның Кара далай чоогу эвес, амгы Тываның девискээри деп бадыткал хамыкты кайгаткан дээрзин сагындыраал. Ол үнелиг тывыштарны Тываже дедир эгидерин туруштуг негеп келген республика Баштыңы Шолбан Кара-оол январь 15-те Национал музейге тускай чөвүлел хурал эрттирген. Аңаа Культура яамызының ажылдакчылары, эртем организацияларының, Хөй-ниити палатазының болгаш Орустуң географтыг ниитилелиниң төлээлери киржип, скиф хааннарның артынчыларын канчаарының айтырыгларын сайгарган.

Хааннарның артынчыларын эгидериниң дугайында Тываның эрге-чагыргаларының сүржүп турган чылдагааны мындыг. Оларның-биле эртем ажылын республика шыңгыызы-биле чорудар сорулгалыг. Ол чугула ужур-дузалыг тывыштарны кайы хире шинчилээниниң дугайында айтырыгны сайгарып тура, Тываның Баштыңы тоомча чогу дээш эртемденнерни чемелээн. Тываның чаңгыс-даа шинчилел албан чери Хааннар шынаазының тывыштары дээш көскү сонуургал илеретпээн. Оларның ужур-дузазы аажок улуг турбуже, республикада ол тывыштар дугайында чер албас медээлер бар болган.

Эртемге хамаарыштыр алырындан аңгыда, айтырыгның езу-чурум талазы-биле чугула чүүл база бар дээрзин Чазак Даргазы Шолбан Кара-оол санап турар. Археологтуг тывыштарның эртем талазы-биле үнелиинге алысканындан республиканың чурттакчыларының буруңгу сөөктерни черге ажаарының дугайында негелдези кичээнгейге алдынмайн барган. «Эртемденнер ону эртемге ажыглаар материалдар деп санап турар, а бөдүүн кижилер ол дээрге өгбелеривистиң мөчү-сөөгү-дүр, оларны ыдыктыы-биле орнукшудар херек деп турар»—деп, ол чугаалаан. Чоннуң бо бодалын барымдаалаар херек. Шиитпирни чогумчалыг кылдыр үндүрер херек.

Скиф хааннарның артынчыларын орнукшударының дугайында айтырыгны республика Баштыңы Шолбан Кара-оол бедик мергежилдиг эксперттер болгаш хөй-ниити-биле сүмележир сорулгалыг. Ооң санап турары-биле алырга, кол сөстү чон сөглээр, а эксперттер орнукшудулганы кандыг хевирлиг чорударын тодарадыр, а эрге-чагыргалар нормативтиг эрге-хоойлу байдалдарын тургузар.

Хаан өг-бүлениң артынчыларын канчаарының дугайында чугаага Чазак кежигүннери болгаш хоорай эрге-чагыргазының төлээлеринден аңгыда, Национал музейниң директору Виктор Чигжит, ооң оралакчызы Анна Дыртык-оол, килдис эргелекчизи Ольга Монгуш, Хөй-ниити палатазының даргазы Хонук-оол Монгуш, Орустуң география ниитилелиниң регион салбырының төлээзи Омак Ондар, ТГШИ-ниң директору Марианна Харунова, ТывКУ-нуң профессору Урана Кавай-оол, эртем доктору Ольга Хомушку, улустуң чогаалчызы Александр Даржай, хам Кара-оол Допчун-оол болгаш аныяк эртемденнер киришкеннер.

Хөй-ниити палатазының даргазы Хонук-оол Монгуштуң санап турары-биле алырга, чамдык эртемденнер улус кайгадыр тывыш тыпканы-биле ол ажылды соксадып кааны хомуданчыг. Москваның эртемденнериниң шинчилелдериниң түңнелдерин чонга таныштырары күзенчиг. Музейниң килдис эргелекчизи Ольга Монгуш: «Аржаан-2» делегейде эң бурунгу деп санаттынар. Ол дээш биске шупту адааргап турар»--деп дыңнаткан. Ындыг хевирлиг мөчүлерни мавзолей хевирлиг чүүлдерге орнукшудуп турар чурттарның дуржулгазын ажыглаарын хам Кара-оол Допчун-оол саналдаан. Хаанның артынчыларын орнукшударда бурунгу өгбелерниң бүгү езу-чаңчылдарын сагыыры чугула деп, чогаалчы Александр Даржай чугаалаан.

Ол чугааны түңнеп тура, Тываның Баштыңы хөй-ниитиниң саналын алыры чугула дээрзин демдеглээн.