«Азия» ажыттынган

Көдээ ажыл-агый барааннары садар «Азия» төп август 10-да байырлыг езу-биле ажыттынган. Девискээрин херимнеп улгаттыргаш, соодукчулар, деңзилер дээш, садыглаарынга чугула дериг-херексел-биле бүрүн чаагайжыттынган павильоннарлыг рыноктуң ажыглалга киргени-биле сайгарлыкчыларга болгаш Кызыл хоорайның чурттакчыларынга Тыва Республиканың Көдээ ажыл-агый болгаш аъш-чем яамызының сайыды Самойлов Монгуш байыр чедирген.

Хоорай чурттакчыларының эът, «изиг-хан» хереглээнде баргаш, хой садып алыр садыг серилери турган чер ам таныттынар хире эвес. Ында садып алыкчыларның негелделерин болгаш бүгү санитарлыг дүрүмнерни сагып тургускан чылыг 44 павильоннар база 50 чайгы садыг-майгыннары бар. Садыг төвүнүң удуртукчулары ажылды бут кырынга тургузуп аар дээш күрүнеден деткимче манавайн, чээлини алганын көдээ ажыл-агый сайыды демдегледи. Септелге, чаагайжыдылга ажылдарында чамдык чедир кылыр чүүлдер ам-даа бар болбайн канчаар. Ынчалза-даа садып алыкчыларның болгаш сайгарлыкчыларның чаа рынокка, ооң ниити тургузуунга сеткили таарышканы илдең. Таарымчалыг павильоннарже база орай күске чедир ажылдаар майгыннарже керээ езугаар сайгарлыкчыларны чалап тур бис деп, «Азия» КХН-ниң директору Солаан-оол Викторович Аңчы чугаалай-дыр.

Байырлалдың хүндүлүг аалчыларының бирээзи, Кызыл хоорайның Төлээлекчилер хуралының депутады Эрес Кыргысович Чүльдүмнүң чаа ажыттынган рынокка хамаарыштыр санал-бодалы:

— Көдээ ажыл-агый барааннары садар «Азия» төптүң ажыдыышкыны — хоорайжыларга езулуг белек. Ол Кызыл хоорайның база ооң долгандыр көдээ ажыл-агый бүдүрүлгелеринге, хууда малчыннарга кончуг улуг деткимче болур. Рыноктуң чаагайжыдылгазын кол удуртуп турар «Азия» рыногунуң чиңгине директору Олег Дамдын-оолович Кыргыстың бот-идепкейжи тура-соруун маңаа айтыры албан. Рыноктуң баш удур төлевилелин — павильоннарның чижек-үлегерин чурааш, техниктиг чепсек-биле дерилгени база чырык коштурар ажылдарны боттарының акша-хөреңгизи-биле чорудуп турар. «Азия» КХН-ниң удуртулгазының рынокту ажытканы сайгарлыкчыларга көдээ ажыл-агый барааннарын доктаамал садарынга эптиг байдалды тургузуп турар. Дыштаныр хүннерниң садыглаашкыннарын база маңаа организастаар дугайында ажылдарны чорудары көрдүнүп турар. Тыва Республиканың Чазаа, Кызыл хоорайның Төлээлекчилер хуралы база сайгарлыкчылар ниитилелиниң төлээлери боттарының акша-хөреңгизи-биле инвестицияны шуудадып, Кызылывыска чаа тудугларны, чоннуң амыдыралынга улуг ажык-дузалыг ажыл черлерин тургузуп, чаагайжыдып турар сайгарлыкчыларывысты деткип турар бис. Хоорайывыстың сайзыралынга улуг идигни бээр кижилеривис сайгарлыкчылар болганда, оларның ажыл-ижиниң деңнели база түңнелдери — бистиң чедиишкиннеривис-тир. Чоннуң көдээге кылган-бүдүрген бараанны садып ап турары дээрге боттарывыстың шынарлыг, холумак чок эът, сүдүвүс, оон кылыгларны деткип турарының демдээ болур.

Чаа ажыглалга кирген дээр хире эвес, чаңгыс-даа хос майгын арттырбайн ээлээн садыгжыларның аразынче сонуургап кирдим. Республиканың шупту булуңнарындан келген сайгарлыкчыларның барааннары бар болду. Сүттен, эъттен, ногаа-чимистен болбаазырадып кылган чаагай чемнер бодунуң аянныг хевири-биле «мени ал, мени чи» дээнзиг. Буска быжырган манчы-хуужуурнуң база шиштээн эъттиң чыдындан чүгле чаак суу сайыраар. Сайгарлыкчыларның майгыннарын эргий кылаштап тура, Бии-Хем кожууннуң Аржаан сумузундан келген Монгуш фамилиялыг сайгарлыкчы угбашкыларны сонуургай бердим. Олар суббота санында Бии-Хем кожууннуң Аржаан сумузундан көдээ ажыл-агый продуктуларының садыг-делгелгезинче кээп турарын дыңнатты. Манчы-буузазын эзип, сүт продукциязын савалап турар кыстарның рынокка хамаарышкан үнелели мындыг: «Шаандан тура ады алгаан, Тывага баштайгы көдээ ажыл-агый продуктуларының садыы — «Азия» рыногунуң деңнелин бедидип, улам таарымчалыг кылдыр калбарты кылып турары кончуг эки-дир. Чараш-даа, арыг-силиг-даа-дыр. Ам-даа сайзырадыр боор дээрзинге идегеливис улуг».

Алдынай Ховалыг, шиштээн эът кылып турар сайгарлыкчы:

— 1990 чылдарда эътти холуксаалааш, шиштеп өөренип алган мен. Бо ажылымны шуудадып, бүдүрген бараанымны садып эгелээримге амыдыралымга элээн дөгүм болган. Садыглаар доктаамал черим чок болгаш, чамдыкта бергедежи бээр мен. Ам бо чаа турум рыноктың ажыттынганынга өөрүвес аргам чок. Хууда сайгарлыкчы кылдыр тургустунуп алган ажылымга уругларым база дузалажы бээр. Шиштээр эътти мөөңү-биле малчыннардан хүлээп ап турар бис. 1 килограмм хаван эъдиниң өртээ 280-300 рубль, оон 5 шишке быжырган эът болур. Бир шиште эъттиң өртээ 150 рубль боор – деп тайылбырлады.

Бай-Тайганың ус-шевери, 25 харлыг Альберт Ендан теректен чазап кылганы тос-карактарын, деспилерин садып тур. Ооң чугаазы-биле, доктаамал садыглаар олут чок болганындан янзы-бүрү ярмаркаларның ужу-кыдыынга кыстынар ужурга таваржыр. Садыглаар чер тыптыр-даа болза, ооң хөлезизи аар болур. Бо рынок ажыттынары-биле меңээ, база мен ышкаш сайгарлыкчыларга, чогумчалыг байдал тыптып келди деп өөрүшкүзүн чажырбады.

Чаяна Чыкай