Тываның Баштыңының Улуг Тиилелге хүнү-биле байыр чедириишкини

Бистиң чуртувустуң шак бо кол байырлалы – улуг күчүлүг Төрээн чуртувус дээш, маадырлыг чонувус дээш национал чоргааралдың хүнү-дүр! Чылдың-на майның бо хүннеринде Өндүр улуг тиилелгениң өөрүшкүзүн база катап чурттап эртип, тулчуушкун шөлүнге-даа, тылга-даа тургаш, тиилелгени чоокшуладып чораан улустарның дөгерезин сактып кээр бис. Кайгамчыктыг чидириглерниң болгаш күжениишкинниң үнези-биле биске амыдырап-чурттаар эргени чаалап бергеннер! Ада-чурттуң Улуг дайынының үезинде бистиң чуртувус 27 сая кижиниң амы-тынын чидирген. Оларның аразында фашистерниң узуткап кааны 18 сая кижи дээрге амыр-тайбың чурттакчылар-дыр.  

Дайынның болгаш тылдың хоочуннарынга күдүк базып мөгеелиңер. Дириг улусту хүндүлээри база мөчээн кижилерни хүндүткел-биле сактып чорууру дээрге бистиң ыдыктыг хүлээлгевис-тир. 

Хүндүлүг хоочуннар! Силерниң ачы-дузаңар-биле эжелекчилерден хостаттырган Европа бөгүнде ол дугайын сагынмааны дээре деп бодап турарлар! Гитлерге удур демисежири-биле каттышкан эвилелдиң чурттары боттарын тиилекчилер бис деп чарлап турар!

 Бистиң тиилелгевис дугайында ыыттавайн уттуп, хөй-хөй салгалдарның болгаш чоннарның угаан-бодалындан ону баладырын кызып чоруур азы Тиилелгени боттарынга холгааргап алыксап турар улустуң шуптузунга, Европаның чурттарын Гитлер чүгле чүс хүн дургузунда эжелеп алган дээрзин сагындырып каары артык эвес! АКШ-тың Европага дайынчы тулчуушкуннары 11 ай дургузунда: 1944 чылдың июнь 6-дан 1945 чылдың май 8-ке чедир уламчылаан. 

Бистиң чуртувус Тиилелгениң эчизинге чедир араатанзыг дайзыннар-биле 4 чылдың 1418 дүннер, хүннер дургузунда демисежип турган. Ол үе иштинде кижиниң угаан-бодалынга безин кирбес эрес-дидим, тура соруктуг, маадырлыг чоруун көргүскен!

 «Ыдыктыг Сактыышкынны утпайн, шыгжаар!» - деп силерниң кол чагыыңарны сагып күүседир бис дээрзин дайын соонда чурттап чоруур бүгү салгалдарның өмүнээзинден бүзүрелдиг чугаалап болур мен. Силерниң канчаар тиилеп алганыңарны! Тиилеттирбес ышкаш көзүлген дайзыннарны тиилеп алганыңарны! Кажан бүгү чүве силерге удур турда безин, шынап-ла эң эки техникалыг, боо-чепсектиг, стратегиялыг, тактикалыг, мергежип өөренген дайзыннарны тиилеп алганыңарны сактып чоруур бис! Төрээн чурту дээш демисежип чораан улустардан аңгыда, чурту дээш бодунуң амы-тынын бээринге белен улустарны сактып чоруур бис.  

Өндүр улуг Тиилелгениң байырлалын бистен хавырып алырын оралдажып турар кижилерге, «ТИИЛЕКЧИЛЕР – бистиң адаларывыс, кырган-ачаларывыс, ада-өгбелеривис болгаш бистер-дир бис! Ынчангаш Тиилелге хүнүн байырлап тур бис, байырлаар бис»! - катап-катап чугаалаар бис.  

Делегейге бо байырлалды чаалап бергениңер дээш, күдүк базып мөгейдивис. Чырык уяралдың болгаш өөрүшкүнүң байырлалы! Ыдыктыг дайынны чонувустуң канчаар чурттап эрткениниң дугайында кезээде ол сагындырып чоруур. Төрээн чуртун камгалаар дээш, өлүмге уткуштур демисежип чораан, тылга бодунуң маадырлыг күш-ажылы-биле Тиилелгени каңнап алган, бузундулардан чуртту тудуп тургускан кижилер дугайында сагындырып чоруур. Бистиң ниити Сактыышкынывыстың болгаш Чоргааралывыстың хүнү-дүр.

Эргим чаңгыс чер-чурттугларым! Ада-чурттуң Улуг дайынынга Тиилелге – XX чүс чылдың өзек болуушкуну болур! Нацизмни узуткааш, бүгү делегейни фашисчи хамчыктан камгалаан кол күш дээрге-ле эрес-дидим, быжыг тура-соруктуг янзы-бүрү омак-сөөк совет чоннуң демниг каттыжыышкыны-дыр!

Тыва Арат Республиканың чурттакчылары дайынның бирги хүннеринден эгелээш-ле, фронтуга киржир изиг күзелин илередип турганнар. Бистиң республикадан 4 муң хире хамаатылар Кызыл Шеригниң одуругларынга дайылдажып турганнар. Оларның хөй кезии Москва чоогунга гитлержилерни доктааткан алдарлыг сибирь дивизияларының санынче кирген. Тываларны, эвээш санныг кадагааты чурттуң улузу дээш Кызыл Шериг одуруунче кирерин Совет Чазак эгезинде чөпшээревейн турган. Ынчалза-даа бистиң чаңгыс чер-чурттугларывыстың шудургу кызымаккай туружу тиилээн, 1943 чылдан эгелээш, чүс-чүс тыва эки турачылар фронтуже аъттаныпкан. 

Бистиң чаңгыс чер-чурттугларывыс дайынчы болгаш патриотчу хүлээлгезин күүседип, Москвадан Берлинге чедир дайын оруктарын эрткен, оларның барык чартык кезии төрээн чуртунче дедир ээп келбейн барганнар. 

1944 чылдың дайынчы күзүнүнде Тыва ССРЭ-ниң составынче киргеш, Тиилелгени хөй омак-сөөктүг совет чоннуң өг-бүлези-биле кады байырлаан. Бистер шупту фашизмге удур эгин кожа тулчуп, кадыг-берге ажыг-шүжүгнү ажып эртип, Ыраккы Чөөн чүкке эжелекчилерни чылча шаап, Делегейниң ийиги дайынын соксадып, Тиилелгениң өзээн салган бис. 

Бистиң чаңгыс чер-чурттугларывыстың дайынчы маадырлыг чоруун дээди шериг шаңналдары-биле демдеглээн. Тыва эки турачы аъттыг шериг эскадроннуң командири Түлүш Балданович Кечил-оолга, артиллерийжи Николай Николаевич Макаренкога, танкычылар Чүргүй-оол Намгаевич Хомушкуга биле Михаил Артемьевич Бухтуевке Совет Эвилелиниң Маадыры деп алдар-атты тыпсып шаңнаан.  

Фронтуже өске регионнардан келдирткеш, дайын соонда салым-чолун бистиң республикавыс-биле холбаштырган Совет Эвилелиниң Маадырлары: Василий Петрович Брагинниң, Леонид Николаевич Ефимовтуң, Николай Пантелеевич Кабактың, Александр Антонович Семирацкийниң, Николай Игнатьевич Трофимовтуң, Дмитрий Алексеевич Комарицынның алдар-адын база Тывада сактып хүндүлеп чоруур. 

Хүндүлүг чаңгыс чер-чурттугларым! Ада-чурттуң Улуг дайынының солдаттарының болгаш офицерлериниң өндүр чаагай маадырлыг чоруунга мөгейбишаан, бистиң чонувустуң күш-ажылчы Маадырлыг чоруун утпаалыңар!!! 

 Дайын чылдарында бүгү республика дугуй кырынга чоруп турган. Тываның шупту булуңнарындан «Кызыл коъштар» үзүк чокка Кызылче шуужуп-ла турган. Эң үнелиг чүүлдерин фронтуга өргүп турган.

Хүндүлүг, өңнүктер, аныяктар! Хоочуннарның чугаалап көрбээн сактыышкыннарын сөстен сөсче дыңнап, чагааларын, чуруктарын кадагалап шыгжап алыр арга бөгүнде силерде бар. Төөгүлүг шак ол чылдар дугайында хензиг-даа бол сактыышкыннар кажан-даа уттундуруп читпезин дээш, дириг херечилерден дыңнап, архивтерден дилеп тургаш, ужур-уткалыы-биле сайгарып, системажыдып аайлааш, школаларның болгаш тус черниң музейлеринге дамчыдып бээлиңер. Ылаңгыя шак бо ажылды, дараазында чылын бистиң чуртувус Өндүр улуг тиилелгениң 75 чыл оюн демдеглээр бүдүүзүнде, кылыры чугула. 

Тиилелгениң үе-биле аразы бистен ырак болган тудум, ооң Өндүр улуу улам тода көстүр болгаш кайгамчык үнелиг болур! Байырлал-биле, хүндүлүг чаңгыс чер-чурттугларым! Тиилелгениң Хүнү-биле!!!